روسیه شاهد جنبش اعتراضی گسترده‌ای علیه حکومت ولایمیر پوتین است. جنبشی که حالا به رهبری الکسی ناوالنی و حول شخصیت او در حال تبدیل شدن به یکی از متفاوت‌ترین جنبش‌های اعتراضی علیه پوتین است. این رویارویی نوین بین جنبش تحت رهبری ناوالنی و حکومت تحت رهبری پوتین به دوئل شبیه شده است. در عین این که جنبش تحت رهبری ناولنی ویژگی‌های خاص و منحصر به فردی دارد ولی حکومت پوتین هم با روش‌های خاص خود درصدد سرکوب معترضان برآمده است و گویا قصد عقب‌نشینی ندارد.

ویژگی‌های سه‌گانه جنبش ناوالنی

۱-  اراده ناوالنی برای رهبری مستمر جنبش اعتراضی

الکسی ناوالنی به نماد جنبش اعتراضی بزرگ در روسیه بدل شده است. او پس از آن که نتوانست در انتخابات ریاست جمهوری شرکت کند و حکومت مانع نامزدی او در انتخابات شد، نتایج انتخابات را نپذیرفت و حکومت را به تقلب متهم کرد. ناوالنی پس از آن به حضور در انتخابات و یا اعتراض به نتایج انتخابات اکتفا نکرد و با رهبری اعتراضات خیابانی علیه حکومت به نماد جنبش اعتراضی تبدیل شد.

ناوالنی که تابستان گذشته به دلیل «مسمومیت با سم نوویچوک» برای مدتی در روسیه و سپس در بیمارستانی در آلمان بستری بود، دو هفته قبل و هنگام بازگشت به روسیه در فرودگاه دستگیر شد.

مخالفت ناوالی با اصلاحات قانون اساسی در روسیه که به پوتین اجازه می‌دهد برای دو دوره دیگر رئیس جمهور باقی بماند و همچنین برملا کردن فساد در دستگاه حاکمه روسیه، حالا وی را به یکی از سرسخت‌ترین مخالفان پوتین بدل کرده است. ناوالنی طرح اصلاح قانون اساسی روسیه را «کودتا» خوانده است.

وی بعد از جان به در بردن از ترور ناموفق و بازگشت به روسیه علی رغم تهدیدها، به نماد اعتراضات مردمی علیه فساد در روسیه بدل شد.

۲- گسترده شدن اعتراضات در شمار بیشتری از شهرهای روسیه

شجاعت ناوالنی برای بازگشت به کشورش حامیان و طرفدارانش را تشویق کرد که برای پیگیری مطالبات خود با وجود برخورد خشن نیروهای انتظامی و امنیتی در خیابان‌ها بمانند و به اعتراض خود ادامه دهند. اعتراضات به دعوت ناوالنی ده‌ها شهر روسیه را در برگرفت و دامنه آن از مسکو و شهرهای بزرگ فراتر رفت و به بسیاری از شهرهای کوچک‌تر هم کشیده شد، به نحوی که پلیس مجبور شد صدها تن را بازداشت کند. از طرف دیگر دو روز پس از دستگیری مستندی تحقیقی از او منتشر شد که در آن به فساد مالی و سیاسی پوتین و اطرافیانش پرداخته بود. در این مستند کاخی از پوتین در حاشیه دریای سیاه به نمایش گذاشته شد که به گفته ناوالنی یک میلیارد دلار ارزش آن است و از سوی اطرافیان پوتین برای او ساخته شده است. انتشار این ویدیوها بر خشم مخالفین افزود و دامنه مخالفت‌های عمومی را بیشتر کرد.

از سوی دیگر ناوالنی با بازگشت به کشور به رغم آگاهی از خطر بازداشت به نوعی شجاعت خود را به حکومت و نیز کارآمدی خود را برای رهبری جنبش اعتراضی به طرفدارانش نشان داد. مخالفان حکومت پوتین با رهبری متفاوت در جنبش اعتراضی روبه‌رو شده‌اند که حاضر است حتی به قیمت بازداشتش به کشور برگردد و رهبری اعتراضات را برعهده بگیرد.

۳- حمایت بین‌المللی بیشتر نسبت به جنبش‌های اعتراضی پیشین

کشورهای غربی طی دهه‌های اخیر همواره از جنبش‌های اعتراضی و دموکراسی‌خواه در روسیه حمایت کرده‌اند. با این حال حمایت قدرت‌های غربی از ناوالنی گسترده‌تر به نظر می‌رسد. بازداشت‌های پیشین او از سوی حکومت روسیه همواره با واکنش کشورهای عمده اروپایی و آمریکا روبه‌رو شده است. هنگامی که ناوالنی مسموم شد آلمان بلافاصله آمادگی خود را برای درمان او اعلام کرد. پس از درمان در آلمان نیز هنگامی که ناوالنی پس از بازگشت به روسیه بازداشت شد، قدرت‌های بزرگ اتحادیه اروپا بلافاصله از او حمایت کردند و خواهان آزادی فوری او شدند. آمریکا نیز در موضع مشابهی از ناوالنی حمایت کرد.

چنین حمایت بین‌المللی از جنبش اعتراضی تحت رهبری ناوالنی نه تنها در چارچوب رقابت‌های تاریخی قدرت‌های اروپایی و آمریکا با روسیه بلکه در چارچوب تلاش کشورهای غربی برای بسط دموکراسی در روسیه هم قابل تحلیل است. ضمن آن که در چارچوب معادلات قدرت حالا حمایت کشورهای اروپایی و آمریکا از ناوالنی به برگه مهمی در بازی آن‌ها در قبال روسیه تبدیل شده است. روسیه‌ای که در دو دهه گذشته در مواردی مانند تحولات اوکراین و گرجستان و جدایی کریمه از اوکراین با اتحادیه اروپا و آمریکا در چالشی جدی بوده است.

ویژگی‌های چهارگانه حکومت پوتین در مقابل جنبش ناوالنی

۱- اراده حکومت برای‌عدم عقب‌نشینی و ادامه سرکوب خیابانی

گستردگی اعتراضات و محدود نبودن آن به مسکو و شهرهای بزرگ نیز، آینده سیاسی پوتین را به خطر انداخته است و حکومت روسیه نگران فراگیری اعتراضاتی است که ناوالنی آن را رهبری می‌کند. علاوه بر مسکو و سن پترزبورگ اعتراضات در بیش از صد شهر روسیه جریان دارد و با وجود سرمای شدید مردم به اعتراضات خود ادامه می‌دهند. اما با وجود همه این مشکلات حکومت روسیه و شخص پوتین نشان داده‌اند که قصد عقب‌نشینی در برابر اعتراضات و جنبش تحت رهبری ناوالنی را ندارند.

یکی از راه‌های حکومت برای مقابله با این اعتراضات سرکوب مستقیم معترضان است. پلیس روسیه و نیروهای امنیتی تقریبا تا آن جا که ممکن است تمام اعتراضات خیابانی دهه‌های اخیر و اعتراضات اخیر تحت رهبری ناوالنی را سرکوب کرده‌اند و در سرکوب معترضان از تمامی تجهیزات سرکوب خیابانی استفاده کرده‌اند. طی اعتراضات اخیر نزدیک به پنج هزار نفر بازداشت شده‌اند. بازداشت مخالفان و سرکوب شدید معترضان غیر مسلح نشان می‌دهد، علی‌رغم این که دولت روسیه قصد دارد ناوالنی را بی‌اهمیت جلوه دهد، به شدت نگران گسترده‌تر شدن این جنبش اعتراضی است.

برخوردهای خشن نیروهای انتظامی و امنیتی روسیه با خبرنگاران و محدود کردن انعکاس اخبار اعتراضات در رسانه‌ها یکی دیگر از شیوه‌های پنهان کردن گستردگی ابعاد اعتراضات است. گرچه با لطف اینترنت و شبکه‌های اجتماعی اخبار سرکوب‌ها منتشر شده است. بستن ایستگاه‌های مترو یکی دیگر از روش‌هایی است که حکومت روسیه برای کنترل رفت و آمد مردم به کار گرفته است. اما تمام این فشارها و تهدید مخالفان و ایجاد جو رعب و وحشت از سوی نیروهای ضد شورش و برخوردهای خشن با تظاهرات مسالمت‌آمیز مانع حضور مردم در خیابان‌های روسیه نشده است.

۲- استفاده از نظام قضایی برای ارعاب مخالفان

روش دیگر حکومت برای مرعوب کردن و از میدان به در کردن معترضان و رهبران آن‌ها بازداشت و محکوم کردن آن‌ها به زندان و حبس بوده است. بسیاری از مخالفان پوتین طعم زندان را چشیده‌اند. ناوالنی بارها و به اتهامات مختلف بازداشت شده است. همسر وی نیز بازداشت شده است. نظام قضایی روسیه حتی هنگامی که دوره حبس و محکومیت مخالفان به سر می‌رسد، دوباره تلاش می‌کند با طرح اتهامات جدید آن‌ها را بازداشت کند و در دادگاه به حبس‌های جدید و حتی‌الامکان طولانی‌تر محکوم کند.

۳- بهره‌گیری از حربه ترور مخالفان سرشناس

یکی از حربه‌هایی که دولت روسیه متهم است برای حذف مخالفان خود استفاده می‌کند، ترور فیزیکی و کشتن آن‌ها است. اتحاد شوروی و نظام اطلاعاتی آن، «ک‌گ‌ب» همواره به کشتن مخالفان خود با استفاده از شیوه‌های مختلف متهم بود. حالا هم مخالفان حکومت پوتین کرملین را متهم می‌کنند که با استفاده از شیوه‌های دوران شوروی همچنان تلاش می‌کند مخالفان خود را بکشد. کشورهای غربی از جمله بریتانیا نیز در برخی موارد تایید کرده‌اند که مخالفان حکومت روسیه مورد حمله تروریستی سازمان یافته قرار گرفته‌اند. ناوالنی دولت روسیه را عامل مسمومیت اخیر خود می‌داند اما پوتین در واکنش به گزارش‌هایی مبنی بر دست داشتن مسکو در مسمومیت ناوالنی گفت که اگر می‌خواستیم ناوالنی را مسموم کنیم، کار را تمام می‌کردیم. با این حال به نظر می‌رسد که با توجه به میزان محبوبیت ناوالنی در داخل روسیه و حمایت کشورهای غربی، حذف او برای حکومت دشوار است.

۴- بی‌اعتنایی به فشارهای بین‌المللی

حکومت روسیه هم‌زمان با سرکوب مخالفان تقریبا به فشارهای بین‌المللی در این زمینه بی‌اعتنا است. تقاضای کشورهای اروپایی برای آزادی مخالفان حکومت پوتین تقریبا نادیده گرفته می‌شود. حکومت به رغم فشارهای حقوق بشری بین‌المللی همچنان به سرکوب و بازداشت و محاکمه مخالفان ادامه می‌دهد. رویه‌ای که در مورد الحاق کریمه به روسیه در دهه گذشته هم از سوی کرملین استفاده شد و به رغم تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه روسیه، این کشور با بی‌اعتنایی به این تحریم‌ها و فشارها الحاق کریمه را به خاک خود نهایی و اجرایی کرد و از آن کوتاه نیامد.

مجموع این تحولات از یک سو نشانه اصرار معترضان بر ادامه اعتراضات و از سوی دیگر نشانه‌عدم عقب‌نشینی حکومت است. نتیجه این رویکرد مخالفان و دولت ورود به دوره جدیدی از تحولات سیاسی در روسیه است. تحولاتی که پوتین و ناوالنی دو رویکرد متفاوت و متضاد آن را نمایندگی می‌کنند و ظاهرا هیچ کدام قصد عقب‌نشینی ندارند.