بزرگترین رمز و راز و معما در مورد تمدن خطۀ سند این است که متون موجود آن تا کنون با موفقیت خوانده نشده است. اما کارشناسان اتفاق‌نظر دارند که حتی زمانی که اهرام مصر وجود نداشتند، تمدن سند نه تنها در اوج شکوفایی بود، بلکه بدون دخالت مذهب و آیینی، جامعه‌ای از نوع لیبرال در آن وجود داشت.

شهرهای این تمدن که حداقل در یک ملیون متر مربع در جغرافیای پاکستان، افغانستان و هند گسترش یافته‌اند، با قدمت دو و نیم هزار سال، به قدری برنامه‌ریزی شده بودند که تصور آن در شهرهای امروزی ناممکن است.

هنگامی که این تمدن هزاران سال قبل در اوج شکوفایی بود، حتی از حجم ترکیبی دو تمدن مصر و بین‌النهرین  هم بزرگتر بود. شهرهای وسیع آن در حاشیۀ رودخانه‌هایی واقع شده بودند که هنوز هم در جغرافیای امروزی پاکستان و هند جاری است.

چارلز میسون، باستان‌شناس معروف انگلیسی، در اواخر دهۀ ۱۸۲۰ هنگامی که به هراپا رفت، در جریان بازرسی خشت‌ها و خرده تکه‌های یافت‌شده در این تپه‌ها، آن را کشف کرد. سی سال بعد، در سال ۱۸۵۶، زمانی که خط راه‌آهن از اینجا عبور می‌کرد، این سنگ‌ها را برای ریل‌های راه آهن به‌کار گرفتند. 

در سال ۱۹۲۰، باستان‌شناسان حفاری‌های منظمی در منطقۀ هاراپا و موهنجودارو انجام دادند و پرده از تمدن باستانی درۀ سند برداشتند. به گفتۀ کارشناسان انستیتوی هندی کهارگپور و سازمان باستان‌شناسی هند، آن‌ها اخیراً شواهدی از قدمت این تمدن ۸۰۰۰ هزارساله یافته‌اند که پیش از این گمان می‌رفت که ۵۵۰۰ سال قدمت داشته باشد. مقاله‌ای که در تاریخ ۲۵ مه ۲۰۱۶ در مجلۀ طبیعت منتشر شد، آن را قدیمی‌تر از تمدن‌های مصر و بین‌النهرین عنوان کرده است.

در «موهنجودارو» بزرگترین شهر این تمدن، استخر آجری بزرگی با اتاق‌های رختکن در گرداگرد آن کشف شده است و از آن می‌توان دریافت که آن افراد چقدر برای پاکیزگی و تمیزی ارزش قایل بودند.

کتیبه‌ها، ابزارها و سکه‌های یافت‌شده در موهنجودارو حاوی تصاویر و نمادهایی است که تا کنون خوانده نشده‌اند. این خط باستانی از نظر کارشناسان هنوز هم به عنوان یک معما شناخته می‌شود.

وقتی شهرهای هاراپا، موهنجودارو و راکهی‌گرهی حفاری شدند، کارشناسان انبارهای بزرگ غلات را که با آجر و چوب بنا شده بود، یافتند. همۀ این انبارها در ساحل رودخانه بنا شده‌اند تا حمل کالا به آن‌ها آسان شود. این درحالی است که در نزدیکی انبار شهر هاراپا، سنگ‌های آسیاب برای خرد کردن غلات نیز کشف شد. و این بدان معناست که این کالاها از طریق رودخانه‌ها و مسیرهای دریایی به مناطق دیگر ارسال می‌شدند.

لوتال، شهری در ایالت گجرات هند، نیز یکی از قدیمی‌ترین شهرهای درۀ سند به شمار می‌رود. اسکله‌ای به طول ۳۷ متر در آنجا کشف شده است که به عنوان قدیمی‌ترین اسکله شناخته می‌شود. از آن محل تجارت میان هاراپا و شهر گجرات هند از طریق رودخانۀ سبرمتی انجام می‌شد، زیرا در آن روزها صحراها بخشی از دریا بود.

منطقۀ کالی بنگن که به معنی «النگوهای سیاه» است، در ساحل رودخانۀ گهاگهرا واقع بود که اکنون بخشی از ایالت راجستان هند است. کارشناسان بر این باورند که نخستین بار در دنیا، در این شهر از گاوآهن برای کشت و زرع استفاده شده است. در آنجا آتش‌دان‌های زیادی نیز یافت شده است که نشان می‌دهد باشندگان پیشین این مرز و بوم آتش‌پرست بوده‌اند.  

همچنین، کارشناسان در آنجا شواهدی به دست آورده‌اند که نشان می‌دهد مردم حوزه تمدن سند به اسباب‌آلات ‌بازی و ورزش علاقه‌مند بوده‌اند. مربع‌هایی روی سنگ‌ها وجود دارد که احتمالاً نخستین شکل شطرنج است، و نیز یک سنگ شش‌ضلعی شبیه مهره «لودو» (نوعی بازی سرگرم‌کننده) نیز در آنجا یافت شده است که می‌تواند در نوعی بازی مشابه با آن به‌کار رفته بوده باشد.

وجود خانه‌ها و حمام‌های پوشیده، خیابان‌های مستقیم، جایگاه‌های زبالۀ خیابان، زهکش‌های پوشیده برای زهشکی و دستکم ۷۰۰ حلقه چاه آب در موهنجودارو، کافی است تا بدانیم که مردم درۀ سند با برنامه‌ریزی منظم به آبادی شهرها پرداخته‌اند.

وسایل و ابزارهای یافت‌شده در خانه‌ها شامل مجسمه‌ها، گردن‌بندها، جواهرات و ظروف است. افراد ثروتمند و فقیری در این شهر می‌زیستند، اما به طرز شگفت‌انگیزی هیچ مکان عبادی برای انجام مراسم دینی، و نیز هیچ اثری از قصر حاکم و فرمانروایی به چشم نخورده است. سلاح‌های اندک و ساده‌ای نیز کشف شده است که ثابت می‌کند مردم آنجا صلح‌جو و باورمند به همزیستی مسالمت‌آمیز بوده‌اند.

از جمله فراوان‌ترین وسایلی که در شهرهای متمدن سند یافت شده است، زیورآلاتی است که نمایانگر عشق و علاقۀ مردم به زینت و تزئین است، و کارگاه‌های رنگ‌آمیزی پنبه نیز در آن وجود داشته است.

کشفیات حاکی از آن است که از سرمه و سندور (نوعی پودر سرخ) در مواد آرایشی استفاده می‌شده است. همچنین، مجسمه‌های ساخته‌شده از میکا و نوع خاصی از گِل نیز یافت شده است که در میان آن‌ها مجسمه‌ای برنزی از دختری که ظاهراً در حال رقص و پایکوبی است، وجود دارد.

از شهر هاراپا و اطراف آن، مُهرهایی به دست آمده که به ما کمک می‌کند تا دریابیم که در آنجا یک نظام تجارتی منظم مبتنی بر دادوستد کالا به جای پول برقرار بوده است و این روابط تجاری در مناطقی تا بین‌النهرین، گسترده بوده است، زیرا گردن‌بندها، ظروف و سلاح‌های یافت شده از شهر اور بین‌النهرین دقیق همانند چیزهایی است که در هاراپا یافت شده است.

هزاران مُهر حکاکی شده با تصاویر «ماهادیو پاشوپتی» در هاراپا یافت شده است که اولین شواهد شیوا و ودیک است. نکتۀ شگفت‌انگیز دیگر این است که مردم هاراپا به جای خدایان، پرستنده الهه‌ها بوده‌اند و دلیل آن، پیدا شدن تعداد زیادی بت است.

۵۷ گورستان نیز در هاراپا پیدا شده است که گورهایی مربع شکل در آن‌ها وجود دارد و لوازم مردگان هم‌زمان با آن‌ها دفن می‌شده است. در مجموع ۴۴ اسکلت انسان از موهنجودارو کشف شده است، از جمله اسکلت‌های یک مادر، پدر، و فرزندشان که دستان یکدیگر را گرفته‌اند. کارشناسان در مورد نحوۀ مرگ این افراد فرضیات گوناگونی ارائه می‌دهند.

چگونه زندگی ناگهانی در هاراپا و موهنجودارو پایان یافت؟ در این راستا، هنوز کارشناسان به هیچ مدرکی حاکی از وقوع جنگ، آتش‌سوزی یا سیلاب دست نیافته‌اند، اما به نظر می‌رسد که انحراف رودخانه‌های سند، گهاگهرا و هاکره، اقتصاد این شهرها را نابود کرده باشد و در پی آن، به تدریج زندگی نیز در آنجا منقرض شده باشد.