از جنجالی‌ترین بندهای موافقتنامه صلح آمریکا و طالبان که بیش از یک سال به درازا کشید تا نهایی شود، تعهد آمریکا به کمک به آزادی ۵۰۰۰ زندانی طالبان در قید دولت افغانستان است. رهبران قطرنشین طالبان برای این که به جنگجویان و فرماندهان خود که زیر ضربات توپخانه افغانستان و بمب افکن‌های آمریکا قرار دارند، نشان دهند که «نگران آن‌ها» هستند، برای آزادی افراد خود از زندان اهمیت زیادی قایل بودند.  

آزادی انس حقانی، برادر رئیس شبکه حقانی، از زندان اداره امنیت ملی افغانستان در سال گذشته هم نه تنها کمکی به این شک و شکاف بین رهبران در رفاه و جنگجویان در نبرد نکرد، که خیلی‌ها را در درون طالبان شوراند. گروه سنتی طالبان که به تفاوت‌های طبقاتی بین خود معتقد نیستند، از هم انتقاد می‌کردند، در حالی که هزاران شبه‌نظامی زندانی مانده‌اند که چرا باید برادر رهبر آزاد شود. 

رهایی گروهی «رفقا»ی طالبان از حبس، برای فروش قرارداد صلح با آمریکا به این جنگجویان نیز مهم است تا بار دیگر شکاف‌ها را پر کند و جایگاه رهبری را تثبیت، و برای تصمیماتش پشتیبانی خلق کند. 

طالبان طبق این توافق انتظار داشتند ۵ هزار جنگجو، از جمله ۱۵ فرمانده و مغزمتفکر بمبگذاری خود را تا دهم ماه مارس آزاد کنند. اما برخلاف آمریکا که برای انتخابات ماه نوامبر آینده شتاب دارد و طالبان که می‌خواهند اتحاد درون‌گروهی خود را با آزادی زندانیان حفظ کنند، اشرف غنی، رئیس جمهوری کشور، هیچ عجله‌ای ندارد. 

او که ابتدا آشکارا آزادی گروهی ۵ هزار زندانی طالبان را رد کرد و گفت دولت افغانستان هیچ تعهدی به آزادی زندانیان در توافق دوجانبه بین آمریکا و طالبان ندارد، پس از انجام مراسم تحلیفش فرمانی صادر کرد که اجازه می‌دهد شورشیان زندانی طالبان به صورت مرحله‌ای و تدریجی آزاد شوند.

شورای امنیت ملی افغانستان مدیریت این روند به عهده گرفته است. پس از فرمان ریاست جمهوری، آزادی مرحله‌ای زندانیان طالبان شروع شد. جاوید فیصل، سخنگوی شورای امنیت ملی، نیز امروز در توییتی خبر داد که ۷۱ زندانی دیگر طالبان آزاد شدند. پیشتر، ۳۶۱ زندانی طالبان از زندان دولت افغانستان آزاد شده بودند. دولت افغانستان اعلام کرده است که در راستای اعتمادسازی با گروه طالبان برای شروع مذاکرات بین‌افغانی ۱۵۰۰ زندانی طالبان را آزاد خواهد کرد تا فضا به سمتی برود که دو طرف سر میز مذاکره بنشینند. اما تا طالبان گامهای استوار در راه صلح برندارد، از آزادی ۵ هزار زندانی مورد توافق با آمریکا، خبری نیست. 

طالبان برای هماهنگی آزادی زندانیان خود هیاتی را به کابل به میزبانی سفارت قطر فرستاد. این هیات فنی با طرف دولتی‌اش وارد گفت‌وگو شد، اما تفاوت‌ها درباره آزادی زندانیان چنان بود که مذاکرات مستقیم دو طرف پیشرفت نداشت و آن هیات کابل را ترک کرد. 

آزادی زندانیان طالبان، به خواست و براساس معیار دولت اشرف غنی انجام می‌گیرد. شورای امنیت ملی افغانستان می‌گوید که این زندانیان براساس سن، شرایط و وضعیت سلامت و نیز میزان باقی مانده از دوره محکومیت آن‌ها آزاد می‌شوند و آزادی آن‌ها بخشی از تلاش‌های دولت افغانستان برای صلح و مبارزه با کرونا است.

دولت از همه زندانیان پیش از آزادی در یک تعهدنامه کتبی تضمین می‌گیرد که دیگر به صفوف جنگ بازنگردند و از همه آنها مشخصات بیومتریک گرفته خواهد شد.

اما اصلی این است که افغانستان در ازای رهایی طالبان چه به دست می‌آورد؟ 

وجود حدود ۱۰ هزار زندانی طالبان در اختیار دولت أفغانستان، بزرگترین برگ برنده برای اعمال فشار بر طالبان برای ترک خشونت و پیوستن به روند صلح است. اگر این برگ برنده به راحتی از دست برود، نیاز و اشتیاق طالبان به صلح به شدت کاهش خواهد یافت. چرا که یکی از دلایل تمایل آنها به گفت‌وگو با دولت، موضوع زندانیان است که به امری حیثیتی برای رهبران طالبان تبدیل شده است. 

بخش دیگری از فرمان ریاست جمهوری این است که بعد از آغاز و در جریان مذاکرات مستقیم میان دولت و طالبان، هر دو هفته به تعداد ۵۰۰ تن زندانی طالبان رها می‌شوند که مجموعا به ۳۵۰۰ نفر می‌رسد، مشروط به این که سطح خشونت‌ها به طرز چشمگیری کاهش یابد. باز هم راه درازی برای آزادی ۱۰ هزار زندانی در پیش خواهد بود و حتی اگر این روند به راحتی پیش برود، طالبان باید نشان دهند که سطح خشونت را فروکاسته‌اند و اراده خود به صلح را نشان دهند.  

از طرف دیگر، طالبان نیز می‌خواهند نشان دهند که به قول خود وفادارند. آنها که به آمریکا تعهد داده‌اند که یک هزار زندانی دولت افغانستان را در قبال ۵ هزار زندانی خود آزاد می‌کنند، در سه مرحله تاکنون ۶۰ زندانی را آزاد کرده‌اند.

اما دولت افغانستان به صحت این ادعا شک دارد. شورای امنیت می‌گوید از مجموع ۶۰ زندانی آزاد شده توسط طالبان، فقط ۱۹ نفر نظامی هستند و بقیه افراد غیرنظامی‌اند. سخنگوی شورای امنیت ملی می‌گوید که طالبان چندین نفر از این افراد را بعد از امضای توافق با آمریکا بازداشت کرده است، که خلاف تمام اصول بشری است.

کمیسیون مستقل حقوق بشر اما از این روند راضی نیست. شهرزاد اکبر، رئیس این نهاد، می‌گوید که در جریان تبادل زندانیان، به مسئله حق قربانیان بی‌توجهی می‌شود و از قربانی شدن عدالت نگران است. 

برخی از این زندانیان به جنایت جنگی محکوم شده‌اند؛ به ویژه، شماری از همان ۱۵ فرماندهی که طالبان آزادی آنها را شرط اول خود قرار داده بودند.  

دولت می‌گوید این ۱۵ زندانی خطرناکند و پنج نفر از آنها که جرم‌های سنگین دارند، آزاد نخواهند شد. مشاور امنیت ملی افغانستان می‌گوید، این پنج زندانی در حملات بزرگ تروریستی نقش داشته‌اند و بر اساس قوانین این کشور، دولت اختیار آزادی آنها را ندارد. از طرف دیگر، دولت نگران است که با آزادی آنان، طالبان ظرفیت بیشتر برای دست زدن به  خشونت‌ به‌دست آورند. 

به گفته مقام‌های دولتی، یکی از آنها لیل‌الدین نام دارد که در رویدادهای چهارراه زنبق، حمله به مراسم جنازه پسر محمد علم ایزدیار، حمله به دانشگاه امریکایی أفغانستان، و حمله به خانه حاجی میر ولی، عضو پیشین مجلس نمایندگان، نقش داشته است. لیل‌الدین یکی از فرماندهان طالبان و مسئول یک گروه ۲۰۰ نفری زیر نام «نصرت بهیر» بوده است.

با این حال، زندانیان طالبان به کلید طلایی برای دولت افغانستان تبدیل شده است تا قفل بسته صلح را سرانجام به کمک آن باز کند و کابل ظاهرا نمی‌خواهد این کلید را به راحتی از دست بدهد؛ مخصوصا که هیچ اطمینانی وجود ندارد که طالبان به راه منتهی به صلح قدم بگذارد و تا آخر آن هم برود.