تهران در نخستین روزهای آذرماه بار دیگر با لایه سنگین آلودگی بر فراز خود دست به گریبان است؛ وضعیتی که هفت روز متوالی است که ادامه دارد و چهره پایتخت را به تصویری خاکستری و مات بدل کرده است. شاخص کیفیت هوا، که در پایتخت ایران از ابتدای آذر در محدوده قرمز قرار دارد، به‌رغم تعطیلی مدارس، دورکاری ادارات و اجرای طرح‌های محدودیت ترافیکی تغییر محسوسی نکرده است. گزارش‌ها نشان می‌دهند که آلودگی فعلی نه‌تنها سلامت گروه‌های حساس، که سلامت عموم شهروندان را تهدید می‌کند.

براساس اطلاعات سامانه پایش آلودگی هوا، تهران در هفته گذشته در میان پنج شهر آلوده جهان قرار داشت و در برخی روزها حتی در جایگاه نخست بود. همچنین پیش‌بینی‌های احتمال بارش در پایان هفته محقق نشد و شاخص آلودگی در روز هشتم آذر با میانگین ۱۵۵ ثبت شد؛ عددی که بیانگر غلظت بالای ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون است.

بیست ایستگاه در وضعیت قرمز

اطلاعات منتشرشده از شرکت کنترل کیفیت هوای تهران نشان می‌دهد ۲۰ ایستگاه از ۲۴ ایستگاه سنجش در وضعیت قرمز قرار دارند. شاخص در منطقه شریف ۱۵۹ و در ورامین ۱۹۰ ثبت شد. طی روزهای گذشته مناطق مرکزی و جنوبی تهران، ازجمله گلبرگ، شوش و میدان فتح، بیشترین میزان آلودگی را داشتند. کاهش دید افقی به کمتر از ۱۰۰ متر و افزایش موارد سوزش چشم‌ و تنگی نفس ازجمله نتایج آلودگی شدید این روزهاست.

معاون درمان دانشگاه علوم پزشکی تهران اعلام کرد که تعداد مراجعه‌کنندگان با علائم تنفسی افزایش یافته و آلودگی هوا موجب تشدید عفونت‌های فصلی و بیماری‌های تنفسی شده است. پزشکان هشدار می‌دهند آلودگی فعلی برای کودکان، سالمندان، بیماران قلبی و افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای خطر جدی دارد.

همچنین در پی تشدید آلودگی، کمیته اضطرار آلودگی هوا روز جمعه تشکیل جلسه داد و برای کاهش تردد در شهر مصوباتی صادر کرد. براساس این مصوبات، تعطیلی مدارس، ادامه دورکاری ادارات، اجرای طرح زوج و فرد از درِ منازل تا ساعت ۲۰:۳۰ و محدودسازی فعالیت اصناف تا همین ساعت اجرا شده است. هدف از این اقدامات کاهش حجم رفت‌وآمد و کند شدن روند انتشار آلاینده‌هاست، اما کارشناسان درمورد کارآمدی کوتاه‌مدت این محدودیت‌ها تردید دارند.

سازمان هواشناسی در گزارش تازه‌ای هشدار داد که پایداری جوی، نبود وزش موثر باد و وقوع وارونگی هوا تا میانه هفته آینده ادامه خواهد داشت. براساس هشدار کارشناسان، با تداوم این وضعیت، شاخص کیفیت هوای تهران ممکن است از عدد ۲۰۰ نیز عبور کند؛ وضعیتی که در ارزیابی سازمان بهداشت جهانی «خطرناک برای سلامت عمومی» محسوب می‌شود.

عذرخواهی استاندار تهران و رد اخبار مازوت‌سوزی

با تداوم آلودگی هوا، محمدصادق معتمدیان، استاندار تهران، شامگاه جمعه در گفتگویی تلویزیونی از شهروندان عذرخواهی کرد و گفت: «اگر تصمیم‌های بازدارنده اتخاذ نمی‌شد، غلظت آلاینده‌ها افزایش می‌یافت. با اقدام‌های صورت‌گرفته از تشدید بحران جلوگیری شد.» او از شهروندان به‌ویژه گروه‌های حساس خواست در فضای باز از ماسک استاندارد استفاده کنند و اعلام کرد ادامه آلودگی تا یکشنبه محتمل است.

استاندار تهران اخبار مازوت‌سوزی در نیروگاه‌های پایتخت را نیز رد کرد؛ موضوعی که هرساله در دوره‌های اوج آلودگی مطرح می‌شود و پاسخ روشنی درباره آن ارائه نمی‌شود. به‌رغم اظهارات استاندار تهران، برخی کارشناسان محیط زیست تاکید دارند کاهش نیافتن آلودگی حتی در روزهایی که تردد خودرو کمتر است، احتمال استفاده از سوخت‌های سنگین در نیروگاه‌ها و صنایع پیرامونی تهران را تقویت می‌کند.

بحران ساختاری؛ سوخت آلوده، ناوگان فرسوده و شهرسازی نادرست

بررسی‌های کارشناسی بیانگر آن است که آلودگی هوا در تهران صرفا حاصل یک عامل نیست، بلکه مجموعه‌ای از مشکلات ساختاری در حوزه حمل‌ونقل، سوخت، صنعت و شهرسازی این وضعیت را رقم زده است.

وسایل نقلیه متحرک همچنان مهم‌ترین منبع آلودگی تهران محسوب می‌شوند. براساس گزارش‌های رسمی، ۶۰ درصد ذرات معلق و ۸۰ درصد آلاینده‌های گازی تهران را خودروها و موتورسیکلت‌ها منتشر می‌کنند. سهم آلایندگی خودروهای سواری ۱۴ درصد، موتورسیکلت‌ها ۱۰ درصد و کامیون‌ها ۲۵ درصد اعلام شده است.

گزارش وزارت صنعت، معدن و تجارت در دی‌ماه ۱۴۰۳ نشان می‌دهد طی حدود ۵۸ سال، نزدیک به ۳۰ میلیون خودرو سواری وارد چرخه استفاده شده، اما تنها ۴.۲ میلیون خودرو اسقاط شده است. نسبت اسقاط به عرضه حدود ۱۴ درصد بوده که بیانگر فرسودگی گسترده ناوگان حمل‌ونقل است. درحال‌حاضر بیش از ۱۸ میلیون خودرو فرسوده در کشور وجود دارد که ۵۳ درصد ناوگان را شامل می‌شود.

اما در این بین وضعیت موتورسیکلت‌ها بحرانی‌تر است. طبق اعلام وزارت صمت، در حال حاضر ۱۱ میلیون و ۲۰۰ هزار موتورسیکلت فرسوده در کشور تردد می‌کنند که از این تعداد چهار میلیون و ۲۰۰ هزار دستگاه در تهران در حال رفت‌وآمدند. ۷۰ درصد موتورسیکلت‌های تهران بیش از ۲۰ سال عمر دارند و به‌طور متوسط چهار برابر خودروها آلاینده منتشر می‌کنند.

همچنین پژوهش‌های مستقل نشان می‌دهد میزان گوگرد در سوخت مصرفی وسائل نقلیه در برخی استان‌ها چند برابر حد استاندارد جهانی است. طبق نظر تحلیلگران محیط زیست وجود گوگرد بالا حتی در خودروهای جدید و مجهز به فیلتر نیز باعث افزایش انتشار آلاینده‌ها می‌شود.

الگوی توسعه شهری نیز در یک دهه گذشته تاثیر مهمی بر افزایش آلودگی داشته است. بلندمرتبه‌سازی در مسیر بادهای ورودی به تهران، به‌ویژه در منطقه ۲۲، یکی از عواملی است که تهویه طبیعی پایتخت را مختل کرده است.

پژوهش‌های دانشگاه تهران نشان می‌دهد برج‌ها و مجتمع‌های بزرگ منطقه ۲۲ سرعت باد را هنگام ورود از غرب کاهش می‌دهند و همین موضوع باعث می‌شود آلودگی در لایه‌های پایین جو باقی بماند. سرعت باد در این مناطق در برخی روزها از ۵.۵ متر بر ثانیه به یک متر بر ثانیه کاهش یافته است. کارشناسان معتقدند این سازه‌ها مانند «دیوارهای غیررسمی» عمل می‌کنند و از این رو جریان هوا مسدود می‌شود.

تشدید مرگ‌ومیرها بر اثر آلودگی هوا

طبق گزارش مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم، در سال ۱۴۰۳، در تهران، حدود شش هزار مرگ بر اثر آلودگی هوا ثبت شده است. کارشناسان با توجه به شرایط امسال، احتمال می‌دهند این رقم افزایش یابد. به گفته متخصصان، آلودگی هوا علاوه بر بیماری‌های زمینه‌ای، یکی از عوامل موثر در افزایش مرگ‌ومیر سالانه است.

اما آلودگی هوا تنها سلامت شهروندان تهرانی را تهدید نمی‌کند و پیامدهای بلندمدت آن بر کیفیت زندگی، بهره‌وری نیروی کار، اقتصاد شهری و هزینه‌های درمانی قابل‌توجه است. برآوردها نشان می‌دهد تهران سالانه میلیاردها تومان خسارت ناشی از کاهش بهره‌وری، هزینه درمان، غیبت شغلی و فرسودگی زیرساخت سلامت را متحمل می‌شود.

ترکیب ناوگان حمل‌ونقل فرسوده، سوخت غیراستاندارد، استفاده از مازوت، ساخت‌وسازهای مانع‌زا و سیاست‌های ناپایدار کاهش آلودگی، تهران را به شهری در محاصره آلودگی بدل کرده است. پایتختی که زمانی به پهنه‌های سبز و باغ‌های گسترده شناخته می‌شد، امروز زیر لایه‌های دود و ذرات معلق پنهان است.