در شرایطی که توافق هسته‌ای برجام رسما منقضی و تحریم‌های بین‌المللی علیه جمهوری اسلامی ایران بار دیگر فعال شده‌اند، علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، در سخنرانی خود در روز دوشنبه ۲۸ مهرماه، بار دیگر تاکید کرده است که حاضر نیست مذاکرات هسته‌ای‌‌‌ــ‌‌نظامی با ایالات متحده آمریکا و اروپایی‌ها را از سر بگیرد.

از سوی دیگر، تحلیل‌های امنیتی نشان می‌دهند که رهبران آمریکا و اسرائیل نیز دیگر برای بازگشت به میز مذاکره با جمهوری اسلامی تمایلی ندارند. بر اساس گزارش وب‌سایت اینسایدر، دستگاه‌های اطلاعاتی ایالات متحده و اسرائیل به این جمع‌بندی رسیده‌اند که تنها راه واداشتن تهران به عقب‌نشینی، تهدید علنی به تکرار حملات نظامی است؛ حملاتی که تابستان گذشته هم به تاسیسات هسته‌ای جمهوری اسلامی صورت گرفت و برنامه اتمی این کشور را حداقل دو سال عقب انداخت.

در مقابل، علی خامنه‌ای نه‌تنها نشانه‌ای از تمایل به مذاکره با غرب نشان نمی‌دهد، بلکه در ماه‌های اخیر، چندین بار تاکید کرده است که اختلاف‌های جمهوری اسلامی با ایالات متحده قابل‌حل نیست و نظام او نیز از برنامه هسته‌ای خود دست برنمی‌دارد، اما اینسایدر می‌نویسد که واقعیت‌های میدانی و نظامی تغییر کرده، زیرا توان نظامی و زیرساختی جمهوری اسلامی پس از جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل به‌شدت تضعیف شده و اقتصاد جمهوری اسلامی نیز زیر بار سنگینی تحریم‌های گسترده، در آستانه فروپاشی است.

فروپاشی توافق و بازگشت به نقطه صفر

وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵، رسما اعلام کرد که با پایان رسمی مدت توافق برجام، دیگر در قبال محدودیت‌های هسته‌ای هیچ تعهدی ندارد. در مقابل، آمریکا، بریتانیا، فرانسه و آلمان با استفاده از «مکانیسم ماشه» تحریم‌های بین‌المللی علیه جمهوری اسلامی را بازگردانده‌اند.

روند تقابل جمهوری اسلامی و غرب در واقع، پس از انقلاب و از ماجرای گروگان‌گیری کارکنان سفارت آمریکا در تهران آغاز شد، اما با پیشرفت برنامه هسته‌ای تهران در دهه ۲۰۰۰، شدت گرفت. از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۲، تحریم‌ شدید معاملات انرژی، مبادلات بانکی و تجاری باعث سقوط ریال، کاهش صادرات نفت و خروج شرکت‌های خارجی از ایران شد.

با روی کار آمدن باراک اوباما و مذاکرات با دولت حسن روحانی، توافق برجام در سال ۲۰۱۵ امضا شد، اما اسرائیل از همان ابتدا مخالف این توافق بود و نتانیاهو آن را «راهی به سوی بمب» و نه سدی در برابر آن، توصیف کرد.

بازگشت ترامپ و فروپاشی دوباره برجام

با پیروزی ترامپ در انتخابات سال ۲۰۱۶، مسیر دوباره تغییر کرد. اسرائیل سال ۲۰۱۸ با انتشار مدارکی، افشا کرد که اسنادی محرمانه‌ از فعالیت نظامی هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران به دست آورده است و ترامپ نیز فورا از برجام خارج شد. در ادامه، شرکت‌های اروپایی بزرگ نیز زیر فشار تحریم‌های ثانویه آمریکا، مجبور به ترک ایران شدند. خامنه‌ای نیز پس از این خروج، اعلام کرد که دیگر به آمریکا و اروپا اعتماد ندارد.

در سال ۲۰۲۵ و با بازگشت ترامپ به کاخ سفید، او برای بازگشت تهران به مذاکرات یک مهلت ۶۰ روزه تعیین کرد، اما پس از پایان مهلت، هیچ توافقی حاصل نشد و اسرائیل به همراه آمریکا طی حملاتی گسترده‌، تاسیسات هسته‌ای در نطنز، فردو و اصفهان را هدف قرار داد.

به گفته سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، استفاده از بمب‌های سنگرشکن آمریکایی باعث تخریب گسترده زیرساخت‌های هسته‌ای این کشور شد. مقام‌های اسرائیلی مدعی‌اند ذخایر اورانیوم غنی‌شده جمهوری اسلامی نیز در همین حملات آسیب دیده است.

تحریم‌ها، تورم و فروپاشی اقتصادی

در کنار ضربات نظامی، تحریم‌ها نیز اقتصاد جمهوری اسلامی را در بحران عمیقی فرو برده‌اند. طبق گزارش صندوق بین‌المللی پول، رشد اقتصادی ایران در سال ۲۰۲۵ به زیر ۰.۳ درصد سقوط کرده، صادرات ۱۶ درصد کاهش یافته، واردات ۱۰ درصد کمتر شده و تورم هم بین ۳۷ تا ۴۳ درصد در نوسان است. ارزش پول ایران در بازار آزاد ارز هم از مرز تاریخی ۱۰۰ هزار تومان برای هر دلار گذشته و دولت مجبور شده است واحد پولی را اصلاح کند. هم‌زمان، جمهوری اسلامی با کمبود شدید برق و آب روبرو است و رئیس انجمن نیروگاه‌های ایران هشدار داده که کمبود ۲۵ هزار مگاواتی برق در راه است و ۳۰ استان با بحران آب مواجه‌اند.

در ادامه مقاله اینسایدر، آمده که در این شرایط، چین تنها شریک اقتصادی باقی‌مانده ایران است که با وجود تحریم‌ها، به خرید نفت آن ادامه می‌دهد، اما برخلاف تصور تهران، نشانه‌ای از آمادگی برای کمک نظامی قابل‌توجه به جمهوری اسلامی نشان نداده است. روسیه هم به دلیل جنگ در اوکراین، درگیر تامین نیازهای نظامی خود است.

ضعف دفاعی و نظامی ایران پس از جنگ ۱۲ روزه

حمله اسرائیل و جنگ کوتاه‌مدت ۱۲ روزه پدافند هوایی و بخش مهمی از توان موشکی جمهوری اسلامی ایران را از کار انداخت. منابع غربی می‌گویند تهران برای بازسازی برخی زیرساخت‌های موشکی خود به تجهیزاتی ساخت چین نیاز دارد که هنوز به آن دسترسی ندارد. اگرچه برخی گزارش‌های غیررسمی از تحویل تعداد محدودی تسلیحات چینی و روسی به ایران خبر داده‌اند، این کمک‌ها برای بازسازی توان دفاعی جمهوری اسلامی کافی نیستند.

از سوی دیگر، حزب‌الله لبنان، بازوی راهبردی جمهوری اسلامی در برابر اسرائیل، در جریان این درگیری‌ها ضربه سنگینی خورده و در نتیجه، سپاه پاسداران عملا یکی از مهم‌ترین اهرم بازدارنده‌اش را از دست داده است و حمله احتمالی آمریکا و اسرائیل با مقاومت کمتری روبرو خواهد بود.

چین و روسیه در موقعیت نجات‌دهنده نیستند

تهران همچنان امیدوار است چین و روسیه مانند گذشته از آن حمایت کنند، اما شرایط ژئوپلیتیک تغییر کرده است. چین بیشتر به روابط اقتصادی با غرب وابسته است و نمی‌خواهد مستقیم درگیر بحران نظامی در خاورمیانه شود. روسیه نیز به دلیل جنگ اوکراین، منابع نظامی و سیاسی لازم را برای حمایت جدی از جمهوری اسلامی ندارد.

به بیان دیگر، برخلاف سال ۲۰۱۵ که حمایت نسبی این دو کشور سپری برای جمهوری اسلامی بود، اکنون تهران در یک انزوای واقعی قرار دارد. حتی اگر همکاری‌هایی محدود در حوزه نفت و تجارت ادامه یابد، این حمایت‌ها توان مقابله با حمله نظامی گسترده یا بازگشت تحریم‌های فلج‌کننده را ندارند.

خامنه‌ای؛ انکار مذاکره در شرایط بن‌بست

خامنه‌ای بارها اعلام کرده است که حاضر به مذاکره بر سر برنامه هسته‌ای نیست و اختلاف با آمریکا را «غیرقابل حل» می‌داند. این موضع در حالی است که برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی در وضعیت بسیار شکننده‌ای قرار دارد و ساختار دفاعی این کشور پس از حمله اسرائیل آسیب دیده است. اینسایدر تاکید می‌کند که این بار بر خلاف سال ۲۰۰۳ یا ۲۰۱۵، ایالات متحده تمایل ندارد امتیازات زیادی به جمهوری اسلامی بدهد تا آن را پای میز مذاکره بیاورد.

در گذشته، مانند سال ۲۰۰۳، هم‌زمان با حمله آمریکا به عراق و افغانستان، مقام‌های نظام ایران زمانی عقب‌نشینی کردند که حس کردند احتمال حمله نظامی بالا است. حالا هم دولت ترامپ و کابینه راست‌گرای نتانیاهو آشکارا می‌گویند اگر تهران به هیچ خواسته‌ای تن ندهد، این بار بدون چانه‌زنی طولانی، گزینه حمله نظامی را روی میز می‌گذارند.

پایان بازی بدون مذاکره

تحلیل نهایی این وب‌سایت خبری‌‌ــتحیلی این است که جمهوری اسلامی اگر سر میز مذاکره بازنگردد، باید آماده درگیری نظامی مستقیم باشد. به باور نویسنده، تنها راه دیپلماتیک باقی‌مانده این است که تهران به این جمع‌بندی برسد که چین و روسیه نمی‌توانند نجاتش دهند و آمریکا و متحدانش آماده سرنگونی رژیم‌اند.

اگر علی خامنه‌ای همچنان بر مواضعش پافشاری کند، از آنجا که ترامپ و نتانیاهو هیچ تمایلی به مذاکرات فرسایشی ندارند، حمله نظامی می‌تواند به گزینه‌ای محتمل و حتی ترجیحی برای آن‌ها تبدیل شود.