پس از امضای توافق آتش‌بس میان طالبان افغانستان و دولت پاکستان در شهر دوحه که با میانجی‌گری قطر و ترکیه انجام شد، هر دو طرف درگیری مرگباری که از پنجشنبه ۱۷ تا چهارشنبه ۲۴ مهر ادامه یافت، خود را پیروزی این نبرد معرفی می‌کنند.

این مذاکرات و امضای توافق در قطر پس از آن اجرایی شد که ارتش پاکستان با بمباران مواضع طالبان در قندهار، حمله هوایی به کابل و پکتیکا و نبرد زمینی با طالبان در امتداد مرز، تلفات سنگینی به نظامیان و غیرنظامیان افغان وارد کرد. این نخستین‌بار در تاریخ روابط افغانستان و پاکستان بود که ارتش پاکستان وارد حریم هوایی کابل می‌شد و به اهدافی در این شهر حمله می‌کرد.

با این حال طالبان افغانستان مدعی‌اند که در جنگ و مذاکره بر پاکستان پیروز شده‌اند؛ هرچند پاکستان به دلیل بدبینی به طالبان افغانستان، به پایدار بودن این آتش‌بس و پایبندی طالبان به تعهداتشان اعتمادی ندارد.

متن توافق امضاشده میان طالبان و دولت پاکستان هنوز علنی نشده، اما بیانیه اول وزارت خارجه قطر که بر مبنای این توافق صادر شد، حاوی چند نکته تامل‌برانگیز است.

qatar.jpg

در این بیانیه، از پاکستان با عنوان رسمی «دولت جمهوری اسلامی پاکستان» نام برده شده، در حالی که برای جانب دیگر یعنی طالبان، تنها از نام «افغانستان» استفاده شده و نه از عبارت «امارت اسلامی افغانستان» یعنی عنوان رسمی رژیم طالبان، خبری است و نه حتی عنوان «دولت افغانستان» به کار رفته است. از سوی دیگر، در این بیانیه از خط دیورند میان افغانستان و پاکستان، به‌عنوان «مرز» رسمی میان دو کشور نام برده می‌شود.

امضای طالبان پای سندی که «خط فرضی دیورند» را «مرز رسمی» می‌داند

به باور ملک ستیز، کارشناس حقوق بین‌الملل، که با ایندیپندنت فارسی گفتگو کرد، «بی‌سوادی هیئت طالبان و ناآگاهی از پیامدهای حقوقی محتوای توافق» باعث شد که هیئت دولت پاکستان آن را مطابق میل خود تنظیم کند.

او توضیح می‌دهد اینکه هیئت طالبان حتی در جریان مذاکرات پذیرفته باشند که خط دیورند مرز رسمی افغانستان و پاکستان است، نشان‌دهنده این است که دولت پاکستان موفق شده است اعتبار سیاسی و حقوقی خود را در متن توافق حفظ کند و امتیازی به طالبان ندهد. در حالی که حتی از ذکر عنوان رژیم این گروه هم خودداری شده است.

یک مقام ارشد دولت پیشین افغانستان نیز به شرط محفوظ ماندن نامش، یادآور شد که دولت‌های پیشین افغانستان در هیچ از توافقنامه‌ها، متون رسمی و بیانیه‌ها، از خط دیورند به عنوان مرز رسمی یاد نکرده‌اند و به موضع خود در به رسمیت نشناختن این خط به‌عنوان مرز افغانستان و پاکستان، پایبند ماندند و این نخستین‌ بار است که در یک توافق‌نامه رسمی میان افغانستان و پاکستان، از خط دیورند به نام مرز یاد می‌شود.

مسئله خط دیورند یکی از مناقشه‌برانگیزترین مسائل تاریخی و سیاسی در روابط افغانستان و پاکستان است. بیش از یک قرن از ترسیم این مرز می‌گذرد، اما هنوز هیچ یک از دولت‌های افغانستان آن را به‌عنوان مرز رسمی و بین‌المللی به رسمیت نشناخته است.

خط دیورند سال ۱۸۹۳ بر اساس توافقی میان امیر عبدالرحمن خان، پادشاه وقت افغانستان، و سر مورتیمِر دیورند، نماینده بریتانیا در هند، ترسیم شد. هدف این توافق «تعیین حدود نفوذ سیاسی و اداری» دو طرف بود، نه تعیین یک مرز بین‌المللی دائمی. در آن زمان، افغانستان استقلال کامل نداشت و امیر عبدالرحمن خان تحت فشار بریتانیا مجبور به امضای توافق شد. به همین دلیل بسیاری از تاریخ‌نگاران افغان آن را توافقی تحمیلی و استعماری می‌دانند. از نگاه برخی حقوقدانان افغان هم توافق دیورند مشروعیت بین‌المللی ندارد و مدت اعتبار آن نیز محدود به ۱۰۰ سال بوده که در سال ۱۹۹۳ پایان یافته است. با این تفاسیر، دولت‌های افغانستان از دوران حکومت پادشاهی گرفته تا جمهوری، همگی معتقد بودند که توافق دیورند اعتبار حقوقی ندارد.

هفته گذشته، پس از شدت گرفتن درگیری‌های مرزی میان طالبان افغانستان و دولت پاکستان، اشرف غنی، رئیس‌جمهوری پیشین افغانستان، در بیانیه‌ای گفت «خط دیورند میراثی استعماری و قدیمی‌تر از ساختارهای معاصر پاکستان» است و دو کشور باید برای حل این مسئله، راهی منطقی و مسالمت‌آمیز پیدا کنند. موضع اشرف غنی در زمان حاکمیتش بر افغانستان نیز همین بود. البته به جز او، هیچ مقام رسمی در افغانستان هم در مصاحبه‌ها و صحبت‌هایش از این خط به‌عنوان مرز رسمی میان افغانستان و پاکستان یاد نمی‌کرد و آن را عموما «خط فرضی دیورند» می‌نامیدند.

موضع دولت‌های افغانستان بر این استدلال استوار است که در متن توافق‌ میان عبدالرحمان خان و نماینده بریتانیا در هند، به واژه «مرز بین‌المللی»هیچ اشاره‌ای نشده، بلکه تنها از «حدود نفوذ سیاسی» سخن به میان رفته است. از سوی دیگر، پشتون‌های ساکن دو طرف مرز هم مدعی‌اند که این مرز سرزمین‌های اجدادی آنان را به دو بخش تقسیم کرده و مانع زندگی قبایل و خویشاوندان با یکدیگر شده است.

بر اساس این مرزبندی، بخشی از قوم پشتون در استان‌های جنوب و شرق افغانستان و بخش دیگر در ایالت خیبرپختونخوا و مناطق قبیله‌ای پاکستان سکونت دارند.

از سال ۱۹۴۷، یعنی پس از تشکیل کشور پاکستان، هیچ یک از دولت‌های افغانستان این خط را به رسمیت نشناخته است. در مقابل، پاکستان دیورند را مرز رسمی و بین‌المللی میان دو کشور می‌داند و اسلام‌آباد می‌گوید این مرز از هند بریتانیایی به پاکستان به ارث رسیده و از نظر حقوق بین‌الملل، تغییرناپذیر است. اکثر کشورهای جهان و نهادهای بین‌المللی نیز در عمل، دیدگاه پاکستان را پذیرفته‌اند و در نقشه‌های رسمی، خط دیورند مرز رسمی دو کشور است، اما تاکنون امضایی از دولت و نماینده رسمی افغانستان پای سندی که در آن از خط دیورند به عنوان مرز رسمی نام برده شده باشد، ثبت نشده بود.

ملک ستیز معتقد است که پاکستان هم در جنگ با طالبان و هم در مذاکره و توافق، بر طالبان پیروز شد. به باور ستیز، اسلام‌آباد با وجود نقض حریم هوایی افغانستان و حمله‌ به پایتخت و شهرهای بزرگی چون قندهار و پکتیکا، بدون هیچ‌گونه محکومیت بین‌المللی، توانست مرزی را که دولت‌های افغانستان سال‌ها «خط فرضی» می‌خواندند، در متن توافق‌نامه با طالبان، به‌عنوان مرز رسمی ثبت کند و برای آن امضا هم بگیرد.

با این حال ستیز تاکید می‌کند که چون رژیم طالبان در سطح بین‌المللی مشروعیت سیاسی ندارد، امضای پای این توافق‌نامه متعلق به نمایندگان مشروع و رسمی افغانستان  محسوب نمی‌شود.

آتش‌بس شکننده

در همین حال، شکریه بارکزی، نماینده پیشین مجلس افغانستان، معتقد است که نه پاکستان و نه رژیم طالبان افغانستان، پیروز این جنگ و مذاکره نیستند، چون دورنمایی از برقراری آرامش و صلح در مرزهای میان دو کشور وجود ندارد.

شکریه بارکزی در گفتگو با ایندیپندنت فارسی تاکید کرد که «پاکستان با حمله به افغانستان و کشتن غیرنظامیان، جنایت جنگی مرتکب  شده» و در توافقنامه امضاشده در دوحه نیز دستاوری نداشته است.

او افزود که پاکستان گروه‌های شبه‌نظامی مانند تحریک طالبان پاکستان و داعش خراسان را ابزارهایی برای رسیدن به اهدافش می‌بیند و به همین دلیل آرامش در مرز با افغانستان پایدار نمی‌ماند.

خواجه آصف، وزیر دفاع پاکستان، روز دوشنبه به رویترز گفت که برقراری آرامش و ادامه آتش‌بس با طالبان افغانستان به توانایی آنان در مهار جنگجویانی بستگی دارد که از خاک افغانستان به پاکستان حمله می‌کنند. به گفته او، براساس توافقی که در دوحه امضا شد، هیچ حمله‌ای نباید از خاک افغانستان انجام شود و هرگونه نقض این تعهد، آتش‌بس را به خطر می‌اندازد.

دولت پاکستان طالبان افغانستان را متهم می‌کند به شورشیان مخالف دولت پاکستان پناه می‌دهند. طالبان این ادعاها را رد و در مقابل، پاکستان را متهم می‌کنند که اطلاعات نادرست پخش می‌کند و خود به جنگجویان وابسته به داعش پناه داده است. این اتهام‌‌زنی‌های متقابل وضعیت شکننده آتش‌بس را پیچیده‌تر کرده و نگرانی‌ها را از وقوع دوباره درگیری افزایش داده است.

قرار است دور بعدی گفتگوها برای تداوم توافق آتش‌بس روز ۲۵ اکتبر (۳ آبان) در استانبول برگزار شود.