۲۱ مرداد در تقویم به نام روز ملی دریای خزر نام‌گذاری شده است؛ رویدادی که مانند بسیاری از مناسبت‌های ملی دیگر، با بی‌توجهی جمهوری اسلامی مواجه بوده و حتی نهادهایی مانند سازمان محیط‌زیست نیز به مشکلات متعدد این گنجینه طبیعی که در حال نابودی است، نیم‌نگاهی نمی‌اندازند.

مرور تصاویر دریای خزر که از گذشته تا امروز ثبت شده‌اند، گواهی بر آن است که چطور بزرگ‌ترین دریاچه طبیعی جهان موردغفلت قرار گرفته و روزبه‌روز از سطح آب آن کاسته می‌شود. چنانچه به باور بسیاری از کارشناسان، بعید نیست که در آینده‌ای نه‌چندان دور، از این بزرگ‌ترین دریاچه جهان تنها بستری خشک و تفتیده باقی بماند.

در کنار کاهش تراز آب این دریاچه، مرگ‌ فوک‌ها و سایر جانداران دریایی، آلودگی‌های نفتی، سرازیر شدن انواع پسماندهای شیمیایی و فاضلاب‌های صنعتی از دیگر مشکلاتی‌اند که دریاچه خزر در سال‌های پس از انقلاب اسلامی با آن‌ها مواجه بوده است.

 مقام‌های دولتی جمهوری اسلامی ایران کاهش بارش‌ها و خشکسالی‌های اخیر را عامل اصلی خشکی پهنه‌های آبی ایران می‌دانند، اما کارشناسان محیط‌‌زیست تاکید کرده‌اند که مدیریت ناکارآمد منابع آبی، دخالت‌های انسانی، ساخت‌وساز، افزایش گازهای گلخانه‌ای، ورود فاضلاب، سموم و کودهای شیمیایی‌ و پساب‌ها صنعتی و نیز آلودگی‌های نفتی و شیرابه‌ها نابودی و خشکی پهنه‌های آبی ایران را تسریع کرده‌اند.

کاهش سطح تراز آب و خطر خشکی خزر

خودداری روسیه از تامین حقابه دریای خزر از رود ولگا، دخالت‌های انسانی و تغییرات اقلیمی وضعیت این پهنه آبی را بحرانی‌تر کرده است؛ به‌ طوری‌ که کارشناسان احتمال می‌دهند طی دو دهه آینده، دست‌کم یک‌چهارم این دریاچه خشک شود.

امید صدیقی، مدیرکل دفتر بررسی و مقابله با آلودگی‌های دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست، سال گذشته با استناد به گزارش‌های کارشناسی، احتمال خشک شدن بخش زیادی از دریای خزر طی ۲۰ سال آینده را تایید کرد و گفت طبق یک پیش‌بینی بدبینانه، تراز آب دریاچه تا ۱۸ متر کاهش می‌یابد.

این مقام سازمان حفاظت محیط‌زیست با اذعان به اینکه کاهش تراز آب دریاچه خزر از سال ۱۳۷۳ آغاز شد، به خبرگزاری ایسنا گفت که تا یک سال قبل از آن، آب دریا آن‌قدر جلو آمده بود که ساحل و خانه‌های مردم زیر آب رفت، اما بین سال‌های ۱۳۷۳ تا ۱۳۸۵، تراز آب دریاچه در مجموع حدود ۳۰ سانتی‌متر کاهش یافت.

مقام‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست وعده داده‌اند که کاهش تراز آب دریای خزر را از طریق کنوانسیون تهران پیگیری کنند. با این حال تاکنون هیچ اقدام جدی در این زمینه انجام نشده است.

کنوانسیون تهران معاهده‌ای بین کشورهای همسایه دریای خزر (ایران، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان و فدراسیون روسیه) است که با هدف حفاظت از محیط‌‌زیست و اکوسیستم این دریاچه، سال ۱۳۸۲ در تهران امضا و سه سال بعد لازم‌الاجرا شد.

در کنار هشدار متخصصان داخلی درباره کاهش سطح تراز آب دریاچه خزر، پژوهش‌های بین‌المللی نیز نشان داده‌اند که بر اساس سناریوهای مختلف، سطح آب این دریاچه تا پایان قرن حاضر، ۹ تا ۱۸ ‌متر پایین خواهد آمد. یکی از این پژوهش‌ها تحقیقی است که چند دانشمند آلمانی و هلندی دسامبر ۲۰۲۰ انجام دادند و در نشریه «نیچر» (Nature) به چاپ رسید.

آلودگی آب خزر

دریای خزر علاوه بر اینکه در معرض خطر خشکی قرار دارد، با آلودگی شدید ناشی از پساب‌های صنعتی و فاضلاب‌ نیز مواجه است. در بخش ساحل ایرانی آن هم، محل دفع زباله برخی شهرها مانند محمودآباد و بابلسر قرار دارد که شیرابه‌ آن‌ها مستقیم به دریای خزر می‌ریزد.

بر اساس گزارش‌های رسمی، تعداد معدودی از شهرهای حاشیه دریای خزر سیستم تصفیه‌ فاضلاب‌ دارند و فاضلاب سایر شهرها به چاه‌های جذبی و منابع آب‌ زیرزمینی و در نهایت به دریای خزر وارد می‌شود. حدود ۳۰ درصد این فاضلاب‌های انسانی تصفیه و ۷۰ درصد باقی‌مانده به صورت تصفیه‌نشده در دریای خزر تخلیه می‌شوند.

ورود فاضلاب به رودخانه‌های استان‌های شمال ایران به دلیل نبود سیستم فاضلاب شهری، یکی از مهم‌ترین منابع آلوده‌کننده آب خزر است، اما آلودگی‌های دریای خزر تنها ناشی از زباله، شیرابه حاصل از سایت‌های دپو یا دفن زباله نیست و آلودگی‌های نفتی کشورهای حاشیه خزر، پساب صنایع و سموم و کودهای شیمیایی نیز با ورود به این دریا، آن را بیش‌ازپیش آلوده می‌کنند.

به خطر افتادن جان آبزیان خزر

کاهش تراز آب دریای خزر علاوه‌ بر مشکلاتی که برای بندرها و کشتی‌رانی در این منطقه ایجاد می‌کند، بر مناطق حفاظت‌شده از جمله تالاب‌ها و همچنین آبزیانی که آنجا زندگی می‌کنند، هم تاثیر منفی به جا می‌گذارد؛ چرا که کاهش تراز آب این دریاچه افزایش شوری و دمای آب را در پی دارد.

 بسیاری از پرندگان و آبزیان دریای خزر در فصول مختلف سال به شمال و جنوب مهاجرت می‌کنند و خشک شدن بخش‌های شمالی که در فصل گرم تابستان، پناهگاه گونه‌های مختلفی مانند فوک‌ خزری است، می‌تواند زندگی این جانداران را به خطر بیندازد.

در سال‌های اخیر، بر اثر آلودگی‌های واردشده به دریای خزر، از جمعیت آبزیان این پهنه آبی به میزان قابل‌توجهی کاسته شده و از طرفی، آبزیانی که در معرض این آلودگی‌ها قرار گرفته‌اند، به زنجیره غذایی انسان‌ها وارد شده‌اند.

امیر صیاد شیرازی، مدیر «مرکز حفاظت از فوک کاسپین» در ایران، به ایندیپندنت فارسی گفت که در تقریبا تمام لاشه‌های بررسی‌شده فوک خزری آثار آلودگی‌های نفتی دیده شده است. به گفته او، «برای جاندارانی که در نزدیکی محل این آلودگی‌ها زندگی می‌کنند، این آلودگی‌ها حادند و پخش شدن آن‌ها در کل دریاچه خزر که به آب‌های آزاد راه ندارد، خود را به ‌صورت مسمومیت مزمن نشان می‌دهد که به‌ مرور زمان می‌تواند باعث کاهش نرخ باروری فوک‌های خزری شود و در عین ‌حال سیستم ایمنی بدن این موجودات را ضعیف کند».

به گفته صیاد شیرازی، در سال‌های گذشته در تحقیقات روی آبزیان دریاچه خزر آلودگی‌های رادیواکتیو هم مشاهده شد. این آلودگی‌ها که حتی در رسوبات دریاچه خزر هم وجود داشتند، با زباله‌های اتمی مربوط به شوروی سابق مرتبط دانسته می‌شود.

او اضافه می‌کند که هیچ‌کدام از پنج کشور اطراف دریاچه خزر به ‌اندازه ایران به سواحلشان آسیب نزده‌اند و گسترش شهرها در شمال ایران، دریاخواری و ساخت‌وساز ویلا در سواحل خزر سبب شده است که در سواحل این دریاچه در سمت ایران، هیچ منطقه بکری باقی نمانده باشد.

گونه‌های طبیعی موجود در اکوسیستم دریاچه خزر به محدوده‌ای به‌عنوان پناهگاه حیات‌وحش نیاز دارند و تالاب بین‌المللی میانکاله یا جزیره آشوراده می‌توانستند گزینه‌های مناسبی برای این گونه‌های جانوری باشند. امیر صیاد شیرازی می‌گوید: «اگر این مسیر ادامه پیدا کند و ما همین نقاط محدود را هم از دست بدهیم، در واقع قلمرو زیستی این موجودات از بین رفته است.»

بحران معیشتی در شهرهای شمالی

کاهش شدید سطح آب دریاچه خزر نه‌تنها محیط زیست منطقه را در معرض تهدیدهای جدی قرار داده که اقتصاد محلی را نیز متاثر کرده و معیشت ساکنان این مناطق را به خطر انداخته است. به‌ طوری‌ که از کافه‌داران گرفته تا صیادان در این مناطق، تحت تاثیر پایین آمدن شدید سطح آب دریا با بحران درآمد و کسب‌وکار مواجه شده‌اند.

به گفته متخصصان محیط‌زیست، عقب‌نشینی آب دریاچه خزر از این جهت نگران‌کننده است که معیشت مردم تحت تاثیر قرار می‌گیرد، صید کم می‌شود، بندرها و کشتی‌رانی با مشکل مواجه می‌شوند و تالاب‌های اطراف مانند تالاب امیرکلایه، انزلی، گمیشان و خلیج گرگان که به آب دریاچه خزر وابسته‌اند، در معرض خشکی قرار می‌گیرند.

با توجه به این شرایط، کارشناسان می‌گویند که نهادهایی از جمله وزارت امور خارجه و سازمان حفاظت محیط‌زیست موظف‌اند با کشورهای همسایه برای قطع نشدن حقابه دریاچه خزر مذاکره کنند و در عین حال برای «معیشت جایگزین» ساکنان شمال ایران چاره‌ای بیندیشند.