اقامتگاه‌های بومگردی در مناطق مختلف ایران که با هزینه‌ شخصی ساخته‌ شده‌اند و در اشتغال و اقتصاد محلی نقش مهمی ایفا می‌کنند، این روزها از جمله کسب‌وکارهایی‌اند که با خطر ورشکستگی و نابودی مواجه‌اند و کاهش قابل‌توجه تعداد گردشگران داخلی و خارجی و بحران‌ قطع آب و برق این اقامتگاه‌ها را به آستانه تعطیلی کشانده است.

این گزارش به شکل‌گیری بومگردی‌ها در ایران، تاثیر آن‌ها در اقتصاد محلی و مشکلاتی که اکنون دارند، نگاهی می‌اندازد.

اقامتگاه بومگردی نوعی واحد اقامتی کوچک‌ و محلی است که با هدف ارائه تجربه‌ای اصیل از زندگی بومی و فرهنگی یک منطقه راه‌اندازی می‌شود. این اقامتگاه‌ها معمولا خانه‌های سنتی، روستایی یا عشایری‌اند که ضمن حفظ سبک معماری و تزیینات سنتی، خدماتی چون غذاهای محلی، صنایع‌دستی، موسیقی، پوشاک و آیین‌های بومی را به گردشگران ارائه می‌دهند.

بومگردی‌ها بر تعامل مستقیم مهمان با میزبان و محیط طبیعی و فرهنگی منطقه تاکید دارند و هدف آن‌ها ترویج گردشگری پایدار، حفظ میراث فرهنگی و ایجاد درآمد برای جوامع محلی است.

اگر از گردشگرانی که دست‌کم یک بار به ایران سفر کرده‌اند، سوال شود که کدام ویژگی‌های مردم ایران در نگاه نخست توجه آنان را جلب کرد، به احتمال زیاد بی‌درنگ پاسخ خواهند داد: مهمان‌نوازی، آداب و رسوم فرهنگی، غذاها و خوراکی‌های لذیذ و تمدن تاریخی.

همین ویژگی‌ها بودند که انگیزه اصلی نخستین کسانی شدند که اقامتگاه‌های بومگردی را برای جذب گردشگران داخلی و خارجی دایر کردند. هرچند مهمان‌نوازی همواره یکی از خصلت ایرانیان و به‌ویژه ساکنان مکان‌هایی با جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی خاص بوده است، نخستین اقامتگاه‌های بومگردی با تعریف امروزی در دهه ۱۳۸۰ شکل گرفتند؛ زمانی هنوز مسافرانی از گوشه‌وکنار دنیا برای سفر به ایران انگیزه و امنیت داشتند.

مازیار آل‌داوود، ملقب به «پدر بومگردی ایران»، یکی از نخستین کسانی است که یک اقامتگاه بومگردی در روستای گرمه در شرق استان اصفهان تاسیس کرد. او حدود ۳۰ سال داشت که تصمیم گرفت خانه پدری‌اش در روستای گرمه را مرمت و بازسازی کند و با تزیین آن با سفال‌های رنگی دست‌ساز و دیگر وسایل بومی و سنتی، از آن یک اقامتگاه محلی برای مسافران بسازد.

ناخدا امینی در جزیره قشم نیز یکی از نخستین احداث‌کنندگان اقامتگاه‌های بومگردی بود. او درهای خانه‌اش را که معماری و تزیینات بومی دارد، به روی مسافران باز کرد و یک رستوران محلی راه انداخت که انواع غذاهای دریایی را ارائه می‌داد.

ایده ساخت اقامتگاه‌های بومی با تزیینات و غذاهای محلی به‌سرعت گسترش یافت و در کمتر از یک دهه، این اقامتگاه‌ها در جای‌جای ایران، خود به جاذبه‌های گردشگری تبدیل شدند.

صاحبان بومگردی‌ها برای جذب گردشگران، ایده‌های متنوع و مختلفی داشتند؛ از امکان پوشیدن لباس‌های محلی تا نشستن دور سفره‌های سنتی یا زیر کرسی، همراه با جاذبه‌های دیگری که خاص بومیان آن منطقه است، مانند موسیقی محلی یا حتی شترسواری.

بیشتر صاحبان بومگردی‌ها نیز یا ساکنان بومی محل بودند یا کسانی که پس از سال‌ها زندگی و تحصیل در شهر، به روستای اجدادی خود بازگشته و بومگردی ساخته بودند. این فرایند به نقطه‌ای رسید که هر بومگردی برای خود تاریخ، قصه و ماجرایی خاص داشت که اتفاقا دانستن آن نیز برای گردشگران جالب بود.

اقتصاد و اشتغال محلی

اقامتگاه‌های بومگردی به همان اندازه که برای گردشگران جالب توجه بودند، در ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار در مناطق کمتر توسعه‌یافته هم نقش داشتند. این اقامتگاه‌ها نه‌تنها به کارآفرینی در حوزه گردشگری روستایی کمک کردند، بلکه باعث شدند ساکنان محلی از طریق فعالیت‌هایی چون آشپزی سنتی، صنایع‌دستی، راهنمایی گردشگران، نواختن سازهای محلی و حتی کشاورزی و دامداری مرتبط با گردشگری، منبع درآمد جدیدی پیدا کنند.

بازگشت نسل جوان تحصیل‌کرده به روستا برای راه‌اندازی یا مشارکت در بومگردی‌ها هم به رونق مجدد اقتصاد بومی منجر شد و در بسیاری از مناطق، این اقامتگاه‌ها به حلقه اتصال محصولات محلی با بازار گردشگری تبدیل شدند تا سرمایه در همان منطقه بچرخد و به رشد اقتصادی پایدار کمک کند.

به این موارد باید اهمیت نقش زنان محلی در تاسیس و اداره اقامتگاه‌های بومگردی را افزود که برخی از آنان سرپرست خانوار نیز هستند و حفظ درآمد پایدار آنان بقای خانوار را تضمین می‌کند.

بسیاری از این زنان با تکیه بر مهارت‌های سنتی مانند آشپزی محلی، قالی‌بافی، گلدوزی، پخت نان یا درست کردن و فروختن صنایع‌ دستی، در جذب گردشگران نقش کلیدی ایفا کردند. حضور فعال آن‌ها در مدیریت اقامتگاه‌ها نه‌تنها موجب ارتقای جایگاه اجتماعی و اقتصادی‌شان در جامعه محلی شد، بلکه الگویی موفق از توانمندسازی زنان در بستر اقتصاد بومی و گردشگری پایدار بود.

وضیت وخیم اقامتگاه‌های بومگردی

اقامتگاه‌های بومگردی از این جهت برای گردشگران خارجی جذاب‌اند که تجربه‌ای اصیل و متفاوت از سفر به ایران را به آنان ارائه می‌دهند؛ تجربه‌ای که فراتر از اقامت در هتل‌های استاندارد است و آن‌ها را مستقیما با فرهنگ، آداب و رسوم، غذا، زبان و سبک زندگی مردم محلی آشنا می‌کند. بسیاری از گردشگران خارجی به دنبال شناخت جنبه‌های کمتر دیده‌شده و واقعی از یک کشورند و اقامت در خانه‌های سنتی، مشارکت در پخت غذاهای محلی، شنیدن موسیقی بومی یا نشستن دور سفره‌ای با خانواده میزبان، برای آن‌ها تجربه‌ای منحصربه‌فرد و به‌یادماندنی محسوب می‌شود.

این نوع اقامت همچنین نوعی حس نزدیکی و امنیت در دل یک جامعه گرم و مهمان‌نواز ایجاد می‌کند که با کلیشه‌های رسانه‌ای از ایران، در تقابل است و تصویری انسانی‌تر و ملموس‌تر به گردشگر ارائه می‌دهد.

خلاصه اینکه اقامتگاه‌های بومگردی برای گردشگران، تماشا و برای میزبانان، فال بود و هر دو طرف از آن سود می‌بردند، اما با رکود صنعت گردشگری، بومگردی‌ها هم پس از حدود یک دهه رونق بسیار، به‌تدریج وضعیت ناپایداری پیدا کردند؛ یعنی درست از زمانی که پروژه گروگان‌گیری جمهوری اسلامی از شهروندان خارجی تشدید شد و کشورها به شهروندانشان توصیه کردند از سفر به ایران خودداری کنند.

با افزایش تنگناهای اقتصادی، اقامتگاه‌های بومگردی به‌تدریج از گردشگران داخلی نیز خالی شدند و رونق گذشته‌ را از دست دادند و اگرچه به طور کامل از بین نرفتند، اکنون گزارش‌ها از نفس‌های به‌شماره‌افتاده آن‌ها و احتمال تعطیلی‌شان یکی پس از دیگری خبر می‌دهند.

به گفته میثم پیری، رئیس جامعه بومگردی یزد، جنگ اخیر با اسرائیل کاهش شدید سفرها و رکود بی‌سابقه صنعت گردشگری را در پی داشت و در این وضعیت، «اقامتگاه‌های بومگردی که با سرمایه شخصی و عشق به فرهنگ بنا شده‌اند، در آستانه فروپاشی‌اند».

رئیس جامعه بومگردی یزد افزود: «قطع ورود گردشگران خارجی، لغو سفرهای داخلی و بحران خشکسالی اقامتگاه‌ها را با هزینه‌های سنگین نگهداری و بدون درآمد مواجه کرده است و چنانچه برای نجات آن‌ها اقدامی انجام نشود، بخشی از فرهنگ زنده ایران نابود خواهد شد.»

پیش‌تر یاور عبیری، رئیس جامعه حرفه‌ای اقامتگاه‌های بومگردی، نیز به وضعیت وخیم و رکود این اقامتگاه‌ها اذعان کرده و گفته بود که برای جذب گردشگران باید «تحریک تقاضا» ایجاد کرد. او در گفتگو با خبرگزاری ایسنا به این نکته اشاره کرد که اقامتگاه‌های بومگردی به‌طور طبیعی در فصل تابستان، باید روزهای شلوغی را سپری کنند، اما اینگونه نیست. البته این شرایط در تابستان سال گذشته هم وجود داشت و امسال نیز تداوم پیدا کرده است.

عبیری با بیان اینکه به وزارت میراث فرهنگی پیشنهاد داده‌اند در تفاهم‌نامه با وزارتخانه‌های مختلف، بسته‌های تخفیفی سفر تعریف کند، گفت در صورتی که وزارتخانه‌ها، نهادها و سازمان‌های مختلف همکاری کنند، این طرح علاوه بر کمک به اقامتگاه‌های بومگردی، به رونق گردشگری داخلی هم کمک خواهد کرد.

هرچند در اقتصاد گردشگری تحریک تقاضا و تبلیغ از عناصر مهم است و در رونق آن نقش زیادی دارد، نکته‌ای که نباید از آن غافل شد وضعیت کنونی میلیون‌ها ایرانی است که تحت تاثیر مشکلات اقتصادی فزاینده، تورم و شرایط جنگی قرار گرفته‌اند و بحران قطعی‌ آب و برق نیز به آن افزوده شده است. در این شرایط، مردم برای تامین کالاهای ضروری و رزق روزانه هم با چالش مواجه‌اند و پولی برای سفر ندارند.

در این وضعیت، اقامتگاه‌های بومگردی نیز یکی از ده‌ها شغل و کسب‌وکار ایرانیان‌اند که قربانی سیاست‌های تنش‌زای جمهوری اسلامی و ناکارآمدی مسئولان حکومتی شده‌اند. حال‌ آنکه چنانچه شرایط عادی بود و گردشگران می‌توانستند به‌راحتی و با امنیت به ایران سفر کنند، همین اقامتگاه‌ها می‌توانستند نه‌تنها اقتصاد محلی که اقتصاد جوامع پیرامون را هم رونق دهند.