آمریکا و ایران در هفت دهه گذشته، گاهی دوست، گاهی دشمن، و گاهی بین این دو بوده‌اند.
تاریخچه روابط دو کشور تهدید به تغییر رژیم، جنگ‌های نیابتی، معاملات تسلیحاتی مخفی، همکاری‌های اطلاعاتی پنهانی و اکنون حملات نظامی مستقیم را شامل می‌شود. و البته نمی‌توان از رابطه آمریکا و ایران بدون اشاره به اسرائیل صحبت کرد.
در حال حاضر، حملات موشکی متوقف شده و آتش‌بس میان جمهوری اسلامی ایران و اسرائیل برقرار است. اما ای‌بی‌سی نیوز می‌نویسد: یک درس اساسی از رابطه ایران و ۱۳ رئیس‌جمهوری اخیر آمریکا باید آموخت: «این پایان دشمنی بین ایران و اسرائیل و آمریکا نخواهد بود.» ای‌بی‌سی در گزارشی به روابط ۱۳ رئیس‌جمهوری آمریکا و ایران نگاهی انداخته است:
دوایت آیزنهاور (۱۹۵۳–۱۹۶۱)
دوست، دشمن یا هر دو؟
این دوره آغاز دوستی بلندمدت آمریکا با شاه ایران بود.
چه اتفاقی در جریان بود؟
در حالی که بریتانیا داشت از خاورمیانه بیرون رانده می‌شد، آمریکا تلاش می‌کرد برای جلوگیری از گسترش کمونیسم بعد از جنگ جهانی دوم، نفوذش را در منطقه تثبیت کند.
قدرت یعنی داشتن متحد و نفت.
آمریکا کمک‌های نظامی و همچنین فناوری هسته‌ای غیرنظامی را در قالب برنامه «اتم برای صلح» به ایران ارائه کرد تا اتحاد دو کشور را تقویت کند.
نکته مهم دیگر؟
اسرائیل در سال ۱۹۴۸ تاسیس شد و آن زمان، اتحاد آمریکا و اسرائیل هنوز قوی نبود.
شاه اسرائیل را به رسمیت نشناخت، اما یکی از معدود رهبران کشورهای مسلمان بود که وجود این کشور را پذیرفت.
جنگ اول اعراب و اسرائیل نیز در سال ۱۹۴۸ آغاز شد.
شهرام اکبرزاده تحلیلگر می‌گوید: «در زمینه جنگ سرد، آمریکا بیشتر نگران مقابله با نیروهای کمونیستی و طرفدار شوروی بود تا کسب جایگاه سیاسی در ایران.»
بنجامین مک‌کویین، دانشیار علوم سیاسی و روابط بین‌الملل در دانشگاه موناش، می‌گوید: «ایران بزرگ بود، نفت زیادی داشت، موقعیت راهبردی مهمی داشت و بسیار همراه بود، که بخش کلیدی از سیاست مهار اتحاد شوروی در جناح جنوب یا جنوب‌غربی محسوب می‌شد.»
جان اف. کندی (۱۹۶۱–۱۹۶۳)
دوست، دشمن یا هر دو؟
در دوره کندی، ایران همچنان متحدی قوی برای آمریکا باقی ماند.
چه اتفاقی در جریان بود؟
ایران به‌عنوان یکی از تولیدکنندگان اصلی نفت، همراه عراق، کویت، عربستان سعودی و ونزوئلا، سازمان اوپک را تشکیل داد.
هدف از تشکیل اوپک کنترل بیشتر بر منابع نفتی، سود حداکثری و تثبیت قیمت‌ها و عرضه بود.
کندی اتحاد نظامی با اسرائیل را آغاز کرد اما مخالف برنامه هسته‌ای اسرائیل بود.
لیندن بی. جانسون (۱۹۶۳–۱۹۶۹)
دوست، دشمن یا هر دو؟
ایران همچنان متحدی کلیدی بود، اما اتحاد آمریکا و اسرائیل نیز در حال رشد و برای این رابطه تهدیدآمیز بود.
چه اتفاقی در جریان بود؟
جانسون به روابط با ایران برای کنترل خاورمیانه و تضمین دسترسی به نفت ادامه داد. دولت جانسون به فروش تجهیزات نظامی به شاه ادامه داد.
نکته مهم دیگر؟
ایران رابطه‌ای به‌نسبت نزدیک با اسرائیل داشت و یکی از تامین‌کنندگان نفت این کشور بود و در زمان جنگ ۱۹۶۷، تبادل اطلاعاتی داشتند.
با این حال، ایران احتمالا به آمریکا فشار آورد تا از قطعنامه ۲۴۲ شورای امنیت سازمان ملل حمایت کند، قطعنامه‌ای که از اسرائیل می‌خواست از سرزمین‌های سال ۱۹۶۷ از جمله نوار غزه عقب‌نشینی کند.
مک‌کویین می‌گوید: «آمریکا مجبور شد یکی را انتخاب کند... رقابتی عجیب میان ایران و اسرائیل بر سر جایگاه متحد اصلی آمریکا بود و ایران معمولا برنده می‌شد، چون کشوری بزرگ‌تر، قوی‌تر و ثروتمندتر بود.»
ریچارد نیکسون (۱۹۶۹–۱۹۷۴)
دوست، دشمن یا هر دو؟
نیکسون تلاش می‌کرد دو دوست را که با هم دشمن شده بودند، نگه دارد.
چه اتفاقی در جریان بود؟
نیکسون در سال ۱۹۷۲ به ایران سفر کرد.
او به‌شدت نگران بی‌ثباتی جهانی و اقتصاد در بحبوحه جنگ ویتنام بود.
سال بعد، جنگ یوم‌کیپور میان مصر و سوریه با اسرائیل در‌گرفت. فلسطینی‌هایی که به کشورهای دیگر پناهنده شده بودند، از لبنان اسرائیل را هدف حملات نظامی قرار دادند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
در این زمان، رابطه آمریکا و اسرائیل قوی‌تر شد، اما این موضوع عواقبی در پی داشت. اوپک آمریکا و اسرائیل را تحریم نفتی کرد و بحران نفتی ایجاد شد.
نیکسون و هنری کیسینجر، مشاور امنیت ملی و وزیر امور خارجه وقت، تصمیم گرفتند توان نظامی ایران را تقویت کنند تا به‌عنوان متحد حفظ و از عرضه نفت محافظت شود.
آمریکا سلاح‌های متعارف، از جمله جنگنده‌های پیشرفته، به ارزش ۱۵ میلیارد دلار به ایران فروخت.
نکته مهم دیگر؟
نیکسون از برنامه‌های ایران برای ساخت ۲۳ راکتور هسته‌ای برای تولید انرژی حمایت کرد.
مک کویین می‌گوید: «ایران در تحریم نفتی سال ۱۹۷۳ شرکت کرد. واکنش آمریکا این نبود که شاه را کنار بزند، بلکه گفت لطفا دیگر این کار را نکن! راستی، این هم چند تانک برایت!... ایران از لحاظ تاریخی یک بازیگر جهانی کلیدی و برابر با آمریکا تلقی شده است.»
جرالد فورد (۱۹۷۴–۱۹۷۷)
دوست، دشمن یا هر دو؟
فضا پرتنش بود، هم بین رهبران و هم میان مردم ایران.
چه اتفاقی در جریان بود؟
شاه دیگر احساس نمی‌کرد که رابطه‌ای برابر با آمریکا دارد.
فروش تسلیحات سنگین به ایران ادامه داشت، اما مذاکرات درباره تسلیحات هسته‌ای بی‌نتیجه ماند.
روح‌الله خمینی، روحانی تبعیدی در فرانسه، شروع به انتشار پیام‌های اسلامی از طریق نوارهای کاست کرد که در سراسر ایران پخش می‌شد.
نکته مهم دیگر؟
مقام‌های آمریکایی از نقش شاه در بالا نگه داشتن قیمت نفت و ایجاد تورم در آمریکا که باعث رکود شده بود، به‌شدت ناراضی بودند.
آمریکا، مخفیانه و بدون اطلاع شاه، سراغ عربستان سعودی رفت تا قیمت نفت را پایین بیاورد.
جیمی کارتر (۱۹۷۷–۱۹۸۱)
دوست، دشمن یا هر دو؟
این رابطه به بن‌بست رسید؛ نقطه عطفی که بازگشتی برایش نبود‌ــ دست‌کم به‌صورت آشکار.
چه اتفاقی در جریان بود؟
در سال ۱۹۷۹، انقلاب اسلامی رخ داد و با خروج شاه از ایران، خمینی به رهبری رسید و جمهوری اسلامی ایران را تاسیس کرد. این پایان اتحاد ایران و آمریکا بود.
آیت‌الله خمینی آمریکا را «شیطان بزرگ»، اسرائیل را «شیطان کوچک» و اتحاد جماهیر شوروی را «شیطان کوچک‌تر» خواند.
رژیم جدید ایران، که اکنون دشمن آمریکا بود، همچنان به برنامه هسته‌ای و تسلیحات ساخت آمریکا مجهز بود.
نکته مهم دیگر؟
ماه‌ها پس از انقلاب، دانشجویان انقلابی به سفارت آمریکا حمله کردند، ۵۲ آمریکایی را گروگان گرفتند و آن‌ها را به‌مدت ۴۴۴ روز نگه داشتند.
ناتوانی کارتر در آزادسازی گروگان‌ها یکی از دلایل اصلی شکستش در انتخابات بعدی بود.
صدام حسین، رهبر عراق که با کمک اطلاعاتی آمریکا در دهه ۱۹۶۰ به قدرت رسیده بود، به ایران حمله کرد و جنگ ایران و عراق آغاز شد.
رونالد ریگان (۱۹۸۱–۱۹۸۹)
دوست، دشمن یا هر دو؟
ریگان و خمینی در آغاز دشمن بودند، اما تهدید دشمنی بزرگ‌تر باعث شد آمریکا مخفیانه با جمهوری اسلامی وارد معامله شود.
چه اتفاقی در جریان بود؟
در بحبوحه جنگ سرد، ابتدا دولت ریگان از حمله عراق به ایران حمایت کرد، اما سپس مخفیانه شروع به فروش تسلیحات به ایران کرد‌ــ این ماجرا بعدها به «ایران-کنترا» معروف شد.
آمریکا نگران بود که ایران برای درخواست کمک، به شوروی نزدیک شود و همچنین از این معامله برای آزادسازی گروگان‌های آمریکایی استفاده کرد.
جنگ ایران و عراق با صدها هزار کشته به پایان رسید.
نیروی دریایی آمریکا به یک هواپیمای مسافربری ایرانی که از تهران به دبی می‌رفت شلیک کرد و ۲۹۰ سرنشین هواپیما کشته شدند. آمریکا مدعی شد که آن را به‌اشتباه جنگنده تشخیص داده بود. ریگان عذرخواهی نکرد اما به خانواده‌ها غرامت پرداخت.
نکته مهم دیگر؟
درک رابطه آمریکا و ایران در این دوره بدون توجه به وضعیت منطقه امکان‌پذیر نیست.
تنش‌ها بین آمریکا، اسرائیل و ایران افزایش یافته بود. جمهوری اسلامی حمایتش از فلسطینی‌ها علیه اسرائیل را تثبیت کرد. اسرائیل، متحد نزدیک آمریکا، به لبنان حمله کرد.
در لبنان، جمهوری اسلامی از حزب‌الله حمایت می‌کرد‌ــ در حالی که از آمریکا سلاح دریافت می‌کرد. حزب‌الله پادگان آمریکایی در لبنان را منفجر کرد. آمریکا واکنشی نشان نداد.
آمریکا ایران را به‌عنوان «کشور حامی تروریسم» معرفی کرد. ماجرای معاملات تسلیحاتی پنهانی آمریکا با ایران نیز رسانه‌ای شد.
میری ربیز می‌گوید: «از یک طرف، آمریکا علنی می‌گفت ایران کشوری تروریستی است و ما گروگان‌گیری را تحمل نمی‌کنیم. اما پشت‌صحنه، در حال ادامه حمایت تسلیحاتی بود.»
مک کویین می‌افزاید: «اتفاق مهم آن زمان این بود ارتش ایران که آمریکا آن را تجهیز کرده بود اکنون به جنگ خودش آمده بود. ارتشی با تجهیزات آمریکایی… در حالی که رژیم جدید علنی دشمن آمریکا بود، اما ایران نیازمند تامین تجهیزات بود. و تنها تجهیزاتی که با امکاناتش سازگار بود، آمریکایی بود… ریگان از این ماجرا جان سالم به در برد. هیچ محاکمه‌ای نشد. گفت اطلاع نداشت. امکان انکار وجود داشت.»
جورج اچ. دبلیو. بوش (۱۹۸۹–۱۹۹۳)
دوست، دشمن یا هر دو؟
دشمنی‌ها اندکی کاهش یافت.
چه اتفاقی در جریان بود؟
پیامدهای رسوایی تسلیحاتی به دولت بوش پدر کشیده شد.
جمهوری اسلامی شروع به گسترش نفوذ در منطقه کرد و به حمایت از حزب‌الله ادامه داد.
مک کویین می‌گوید: «ایران پس از جنگ با عراق به‌شدت ویران شده بود و دیگر میل چندانی برای ادامه دشمنی آشکار با آمریکا نداشت.»
بیل کلینتون (۲۰۰۱–۱۹۹۳)
دوست، دشمن یا هر دو؟
روابط سرد اما رو به بهبود بود.
چه اتفاقی در جریان بود؟
کلینتون تحریم‌ها را افزایش داد، صادرات به ایران را متوقف کرد و شرکت‌های آمریکایی را از تجارت با ایران‌ــ که آن را «کشور یاغی» می‌نامید‌ــ منع کرد.
تلاش‌ها برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک رسمی با شکست مواجه شد.
با این حال، آمریکا و ایران تا حد زیادی در سکوت پذیرفته بودند که به یکدیگر نیاز دارند. در اواخر دوره کلینتون، دولت آمریکا اصطلاح «کشورهای یاغی» را کنار گذاشت و به‌جای آن از «کشورهای نگران‌کننده» استفاده کرد.
نکته مهم دیگر؟
آمریکا تلاش می‌کرد میان حمایت از اسرائیل و گفت‌وگو با جمهوری اسلامی توازن برقرار کند. نسل جوان‌تری در ایران شروع به زیر سوال بردن سیاست‌های رژیم درباره آزادی رسانه، روابط میان زن و مرد، و قوانین اسلامی کرده بود که به اعتراض‌ها و سرکوب شدید حقوق بشر منجر شد.
مک کویین می‌گوید: «رژیم ایران به‌نوعی می‌گفت دوست داریم سردی روابط با دوست قدیمی‌مان کمتر شود چون این رابطه برایمان مهم است. و آمریکا هم به‌نوعی همین پیام را می‌داد که تو برای ما مهمی، قبلا با هم صمیمی بودیم، دیگر مثل قبل نمی‌شود، اما لازم نیست این‌قدر بد باشد.»
جورج دبلیو بوش (۲۰۰۹–۲۰۰۱)
دوست، دشمن یا هر دو؟
در آغاز، اوضاع بد نبود، اما پس از آغاز «جنگ با تروریسم» به‌شدت مسموم شد.
چه اتفاقی در جریان بود؟
بوش در آغاز، مانند دونالد ترامپ، وعده داد تمرکز بر سیاست داخلی باشد. سپس، القاعده در ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ به آمریکا حمله کرد.
آمریکا به عراق و افغانستان حمله کرد، و دو جنگ طولانی و پرهزینه آغاز شد.
بوش ایران، عراق و کره‌شمالی را به‌دلیل حمایت از تروریسم و تهدید صلح جهانی، «محور شرارت» نامید.
نکته مهم دیگر؟
تنش‌ها میان جمهوری اسلامی و اسرائیل افزایش یافت.
محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهوری وقت، گفت: «اسرائیل باید از روی نقشه محو شود»؛ در همین حال، اسرائیل از بوش خواست از بمباران تاسیسات هسته‌ای ایران حمایت کند.
جنگ لبنان آغاز شد و اسرائیل بار دیگر با حزب‌الله‌ــ که از جانب جمهوری اسلامی به‌شدت حمایت می‌شد‌ــ جنگید.
بوش خواستار قیام مردمی و تغییر رژیم در ایران شد.
اکبرزاده می‌گوید: : «بوش ایده تغییر رژیم را علنی مطرح کرد. وقتی آمریکا در افغانستان و عراق حضور داشت، به نظر می‌رسید قدم بعدی ایران است، و این پایین‌ترین سطح روابط بود که تفکر سیاسی در ایران را دگم‌تر و سخت‌تر کرد.»
مک‌کویین افزود: «ایران یکی از سه کشوری بود که بوش به‌صراحت نام برد: عراق، ایران و کره‌شمالی. فقط یکی از آن‌ها [کره‌شمالی] سلاح هسته‌ای دارد و فقط یکی از آن‌ها هدف حمله قرار نگرفته است‌ــ و ایران بدون شک این را می‌داند و می‌بیند.»
باراک اوباما (۲۰۱۷–۲۰۰۹)
دوست، دشمن یا هر دو؟
پس از بیش از ۳۰ سال سکوت، اوباما دست دوستی دراز کرد.
چه اتفاقی در جریان بود؟
اوباما با هدف محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران در ازای کاهش تحریم‌ها، به دیپلماسی روی آورد. برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) میان ایران و اعضای شورای امنیت سازمان ملل + آلمان (۱+۵) امضا شد.
مفاد برجام نظارت دقیق، توسعه محدود زیرساخت‌های هسته‌ای و تعهد ایران به عدم پیگیری یا دستیابی به سلاح هسته‌ای را شامل می‌شد.
نکته مهم دیگر؟
این توافق اتحاد آمریکا و اسرائیل دچار تنش کرد. نتانیاهو توافق را «بسیار بد» خواند و اوباما را به «تسلیم» مقابل برنامه هسته‌ای ایران متهم کرد.
جمهوری اسلامی همچنان از رژیم سوریه و حزب‌الله حمایت می‌کرد.
دونالد ترامپ (۲۰۲۱–۲۰۱۷)
دوست، دشمن یا هر دو؟
ایران و آمریکا دشمنی آشکار داشتند.
چه اتفاقی در جریان بود؟
ترامپ از برجام خارج شد و گفت اساس این توافق مشکل دارد.
این اقدام با استقبال نتانیاهو و خشم حسن روحانی، رئيس‌جمهوری وقت ایران، مواجه شد. جمهوری اسلامی اعلام کرد تحقیق و توسعه هسته‌ای را از سر می‌گیرد، اما نگفت در پی دستیابی به سلاح هسته‌ای خواهد بود.
ترامپ گفت به‌دنبال جنگ نیست اما تهدید به «نابودی بی‌سابقه» کرد. روحانی کاخ سفید را «معلول ذهنی» خواند.
نکته مهم دیگر؟
ترامپ تحریم‌ها را گسترش داد و دستور حمله پهپادی به قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه، را صادر کرد.
جمهوری اسلامی برای ترامپ و دیگر مقام‌ها حکم بازداشت بین‌المللی صادر کرد.
اسرائیل به حمله به اهداف ایرانی در سوریه اعتراف کرد.
جو بایدن (۲۰۲۵–۲۰۲۱)
دوست، دشمن یا هر دو؟
تا ۷ اکتبر ۲۰۲۳ تغییر چندانی رخ نداد.
چه اتفاقی در جریان بود؟
روابط دیپلماتیک با ایران رو به افول بود.
بایدن سعی کرد برجام را احیا کند، اما مذاکرات متوقف شد و تحریم‌ها افزایش پیدا کرد.
سپس، حمله ۷ اکتبر حماس به اسرائیل رخ داد، و حماس ۱۲۰۰ نفر را کشت و ده‌ها نفر را گروگان گرفت.
اسرائیل بلافاصله به غزه حمله کرد و جنگی آغاز شد که ده‌ها هزار کشته غیرنظامی به جا گذاشت.
نکته مهم دیگر؟
بایدن بیش از ۲۷.۳ میلیارد دلار کمک نظامی بیشتر به اسرائیل اختصاص داد.
جمهوری اسلامی در واکنش به ترور رهبران حزب‌الله و حماس، موشک‌هایی به‌سوی اسرائیل پرتاب کرد. اسرائیل نیز ایران را هدف قرار داد.
اسرائیل همچنین لبنان را بمباران کرد.
دونالد ترامپ (۲۰۲۵–تاکنون)
دوست، دشمن یا هر دو؟
بی‌تردید دشمن.
چه اتفاقی در جریان است؟
از دوره دوم ریاست‌جمهوری ترامپ حدود شش ماه می‌گذرد، اما روابط آمریکا، ایران و اسرائیل وخیم‌تر شده است.
اقدام اخیر آمریکا به بمباران تاسیسات هسته‌ای ایران، به‌عنوان بخشی از کارزار گسترده اسرائیل، بی‌سابقه است.
ترامپ در رسانه‌های اجتماعی به ایده تغییر رژیم اشاره کرده، اما از احتمال مذاکرات جدید نیز سخن گفته است.
و کسی نمی‌داند بعد چه خواهد شد.
نکته مهم دیگر؟
ترامپ به خبرنگاران گفت: «می‌دانید، ما عملا با دو کشور طرفیم که آن‌قدر طولانی و سخت با هم جنگیده‌اند که دیگر نمی‌دانند چه غلطی دارند می‌کنند!»
آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، اعلام کرد ایران با حمله موشکی به پایگاه نظامی آمریکا در قطر، «سیلی سختی به صورت آمریکا زده است» و به آمریکا و اسرائیل هشدار داد از حمله دوباره خودداری کنند.
