با نزدیک شدن دالایی لامای چهاردهم به ۹۰ سالگی، او سرانجام تایید کرد که پس از مرگش، برای ادامه رهبری معنوی بوداییان تبتی جانشینی برگزیده خواهد شد؛ تصمیمی که اهمیت سیاسی، مذهبی و فرهنگی بالایی در شرق آسیا خواهد داشت.

در بیانیه‌ای که هم‌زمان با مراسم جشن تولد ۹۰ سالگی دالایی لاما در شهر مک‌لئود گنج، محل زندگی در تبعید او، منتشر شد، دالایی لاما اعلام کرد که در پاسخ به درخواست‌های متعدد رهبران مذهبی، پارلمان تبت و تبعیدی‌ها، نهاد دالایی لاما ادامه خواهد یافت.

با این حال موضوع انتخاب جانشین دالایی لاما تنها یک مسئله مذهبی نیست، بلکه صحنه‌ای برای تقابل قدرت‌های جهانی است و چین، ایالات متحده و هند هر یک تلاش دارند در این فرایند نقشی داشته باشند یا از نتایج آن بهره‌برداری سیاسی و امنیتی کنند.

در باور بوداییان تبتی، دالایی لاما تجسم تناسخی از «آوالوکیتشورا»، بودی‌ساتوای شفقت، است. پس از مرگ هر دالایی لاما، گروهی از لاماهای بلندپایه با نشانه‌های معنوی مانند جهت دود آتش سوزاندن جسد، مقصد نگاه او در آخرین لحظات و رویاهای مذهبی جستجو برای تناسخ را آغاز می‌کنند. کودکی که گمان می‌رود گزینه تناسخ باشد، معمولا در آزمون‌هایی شرکت می‌کند تا هویت روحانی‌اش تایید شود؛ سپس آموزش سخت و دقیق بودایی و رهبری را آغاز می‌کند. دالایی لامای فعلی تاکید کرده است که جانشینش می‌تواند زن نیز باشد.

با این حال چین با ادعای حاکمیت کامل بر منطقه تبت، در سال ۲۰۰۷ قانونی تصویب کرد که می‌گوید تمامی تناسخ‌های بوداهای زنده باید با مجوز دولت مرکزی چین انجام شود. دولت چین همچنین تاکید دارد که دالایی لامای بعدی باید در خاک چین متولد شده باشد و از روش سنتی «قرعه‌کشی از جام طلایی» استفاده شود.

وزارت خارجه چین بار دیگر هفته گذشته موضع رسمی خود را تکرار کرد و گفت بدون تایید پکن، هیچ جانشینی برای دالایی لاما، مشروع نخواهد بود. دالایی لامای فعلی این روش را فاقد اعتبار معنوی دانسته و گفته است جانشین او در «دنیای آزاد»، یعنی نه در چین و نه در تبت تحت کنترل چین متولد خواهد شد.

تجربه دخالت چین در گذشته

در سال ۱۹۹۵ دالایی لامای چهاردهم یک کودک شش ساله به نام «گدون چوکی نیما» را به‌عنوان تناسخ پنچن لاما (دومین مقام مذهبی مهم) معرفی کرد، اما اندکی بعد، مقام‌های چین این کودک را با خانواده‌اش ناپدید کردند و فردی دیگر را به‌عنوان جانشین منصوب کردند؛ فردی که اکثریت تبعیدی‌ها و حتی بسیاری در داخل تبت او را غیرمشروع می‌دانند. این تجربه باعث شده دالایی لاما و تبتی‌های تبعیدی به‌شدت با تولد جانشین در خاک چین مخالف باشند.

بسیاری از ناظران بر این باورند پس از مرگ دالایی لامای چهاردهم، جهان شاهد دو جانشین رقیب خواهد بود؛ یکی منصوب از سوی تبعیدی‌ها و دیگری منصوب از سوی دولت چین. اگرچه از دیدگاه مذهبی، تبعیدی‌ها تنها جانشین وفادار به آموزه‌های دالایی لامای فعلی را به رسمیت خواهند شناخت، چنین وضعیت دوگانه‌ای برای مردم داخل تبت که تحت فشار حکومت چین زندگی می‌کنند، خطرناک و دردناک خواهد بود. آنان ممکن است مجبور شوند بارها به‌طور علنی وفاداری خود را به جانشین منصوب چین اعلام کنند.

نقش هند و آمریکا

هند، میزبان دالایی لاما از زمان فرارش در سال ۱۹۵۹، از این نهاد نه‌تنها به‌عنوان پناهگاه معنوی، بلکه ابزاری راهبردی در تقابل با نفوذ چین در منطقه هیمالیا استفاده می‌کند. از سوی دیگر آمریکا نیز از دهه ۱۹۵۰ با حمایت از مقاومت تبتی‌ها در برابر چین، همواره از خودمختاری مذهبی آنان پشتیبانی کرده است. در سال ۲۰۲۰ قانون «حمایت از سیاست تبت» در کنگره آمریکا تصویب شد که حق تعیین جانشین را صرفا برای خود دالایی لاما به رسمیت می‌شناسد و علیه مداخله مقام‌های چینی تحریم‌هایی را پیش‌بینی می‌کند.

دالایی لامای چهاردهم پیش‌تر بارها گفته بود ممکن است این نهاد پس از او پایان یابد، چرا که هیچ تضمینی وجود ندارد که جانشین بعدی انسانی فرزانه و شایسته باشد. اما در سخنرانی اخیرش در مک‌لئود گنج تاکید کرد که این نهاد ادامه خواهد یافت. او در کتاب جدیدش نیز نوشته است که جانشین او در «دنیای آزاد» متولد خواهد شد.

اکنون به نظر می‌رسد نه‌تنها موضوع جانشینی، بلکه کل آینده نهاد دالایی لاما به میدانی جدید برای نبرد مشروعیت میان قدرت‌های جهانی، به‌ویژه چین، هند و آمریکا تبدیل شده است. اگرچه دالایی لامای بعدی ممکن است دیگر قدرت سیاسی نداشته باشد، این نهاد همچنان مرکز هویت فرهنگی و مذهبی ملت تبت باقی خواهد ماند.