مهدی صحابی، مدیرکل عملیات پولی و اعتباری بانک مرکزی، اعلام کرد که پرداخت تسهیلات ازدواج و فرزندآوری در کشور رشد قابل توجهی داشته است.

بر پایه آمارهای منتشرشده تا تاریخ ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۴، میزان پرداخت تسهیلات ازدواج در قیاس با مدت مشابه در سال گذشته ۶۳ درصد و تسهیلات فرزندآوری ۳۶ درصد افزایش داشته است.

این مقام بانک مرکزی افزود، در این مدت بالغ بر ۲۱ هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان تسهیلات قرض‌الحسنه ازدواج و فرزندآوری به ۹۹ هزار و ۹۰۴ نفر پرداخت شده است. از این میزان ۵۱ هزار فقره مربوط به وام ازدواج به مبلغ ۱۷ هزار و ۲۱ میلیارد تومان و ۴۴ هزار فقره مربوط به وام فرزندآوری با مبلغ چهار هزار و ۴۰۳ میلیارد تومان بوده است.

این در حالی است که کشور با روند نزولی نرخ رشد جمعیت مواجه است و براساس آمارهای رسمی، نرخ باروری به پایین‌ترین سطح در طی یک دهه اخیر رسیده است.

بر پایه ارزیابی کارشناسان، بسیاری از زنان طبقه متوسط شهری، به‌رغم تمایل به مادر شدن، به دلیل فشارهای اقتصادی، عدم ثبات شغلی، بحران مسکن و ناامنی‌های اجتماعی، از تصمیم به فرزندآوری منصرف می‌شوند.

در سوی دیگر، به‌رغم نرخ باروری بالاتر در مناطق محرومی چون سیستان و بلوچستان، داده‌ها نشان می‌دهد سیاست‌های اجرایی قانون «حمایت از خانواده و جوانی جمعیت»، که از سال ۱۴۰۰ اجرایی شده، هنوز نتوانسته روند نزولی زاد و ولد را متوقف کند.

کاهش چشمگیر نرخ موالید در ایران

علیرضا رئیسی، معاون بهداشت وزارت بهداشت، از کاهش ۷.۳ درصدی تعداد موالید در سال ۱۴۰۳ در قیاس با سال ۱۴۰۲ خبر داد. براساس اطلاعات منتشرشده، تعداد تولدهای ثبت‌شده در کشور برای نخستین بار طی یک دهه اخیر به کمتر از یک میلیون نوزاد در سال رسیده است.

همچنین روند افزایشی میانگین سن والدین در زمان تولد فرزند اول، از دیگر شاخص‌هایی است که نگرانی‌ها درباره کاهش پویایی جمعیتی و تاثیر آن بر آینده اقتصاد کشور را افزایش داده است. هرچند آمارها از کاهش میزان مرگ‌ومیر مادران در سال‌های اخیر حکایت دارد، اما کارشناسان همچنان وضعیت را نگران‌کننده ارزیابی می‌کنند.

گزارش مرکز رصد جمعیت نیز این روند را تایید می‌کند. طبق این گزارش، تعداد ولادت‌ها در سال ۱۴۰۳ به ۹۷۹ هزار مورد کاهش یافته که این رقم موید استمرار روند نزولی زاد و ولد است. استان گیلان نخستین استان کشور است که نرخ باروری در آن به زیر یک فرزند به‌ازای هر زن رسیده و در حال حاضر تعداد مرگ‌ومیر در آن از تولد پیشی گرفته است.

مطالب هشدارآمیز منتشرشده در رسانه‌هایی مانند روزنامه جوان و همچنین اظهارنظرهای متعدد مسئولان وزارت بهداشت نیز گواهی بر نگرانی نهادهای حاکمیتی از شتاب گرفتن روند پیری جمعیت در کشور است.

صالح قاسمی، دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت، با استناد به داده‌های موجود اعلام کرده است که نرخ باروری در ایران از ۶.۵ فرزند به‌ازای هر زن در سال ۱۳۶۵ به حدود ۱.۶ در سال‌های اخیر رسیده است. او تاکید دارد طی پنج سال گذشته، بیش از ۵۵۰ هزار تولد از آمار سالانه کاسته شده و استان‌هایی مانند گیلان و مازندران، با نرخ باروری کمتر از ۱.۲، پایین‌ترین سطح باروری کشور را دارا هستند.

با توجه به نرخ رشد فعلی جمعیت در ایران پیش‌بینی می‌شود که این کشور طی ۱۰ تا ۱۵ سال آینده به‌سرعت وارد دوره رشد منفی جمعیت شود. بر طبق نظر مقام‌های رسمی، اگر این روند ادامه یابد بخش بزرگی از جمعیت کشور را سالمندان تشکیل خواهند داد که این امر تبعات سنگینی برای اقتصاد، نظام بازنشستگی و ساختار نیروی انسانی خواهد داشت.

جمهوری اسلامی، که در دهه‌های ابتدایی استقرارش رشد جمعیت را به‌طور چشمگیری مهار می‌کرد، اکنون می‌کوشد با تشویق به فرزندآوری این مسیر را معکوس کنند. با این حال، در عمل، سیاست‌های تشویقی موجود به دلیل نادیده گرفتن عوامل بنیادین اجتماعی و اقتصادی، نتوانسته‌اند تاثیر ملموسی بر رفتار جمعیتی داشته باشند.

افزایش هزینه‌های زندگی، بیکاری، بحران‌های اجتماعی، کاهش نرخ ازدواج، و افزایش نرخ طلاق، از موانع اصلی رشد جمعیت در ایران است. بنا بر آمارهای رسمی، نسبت طلاق به ازدواج طی دهه گذشته از ۱۶.۳ درصد به ۳۲.۹ درصد رسیده است، رشدی نگران‌کننده که ساختار خانواده را با بحران روبه‌رو کرده است.

ایران در حال حاضر یکی از پایین‌ترین نرخ‌های باروری را در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا دارد. این کاهش در حالی رخ می‌دهد که بسیاری از کشورهای همسایه با اتخاذ سیاست‌های چندوجهی رفاهی توانسته‌اند نرخ رشد جمعیتشان را تثبیت کنند یا حتی بهبود ببخشند.

نظر منتقدان بحرانی بودن کاهش نرخ باروری در ایران

به‌رغم نگرانی‌های جدی، برخی کارشناسان معتقدند کاهش نرخ رشد جمعیت هنوز به سطح بحرانی نرسیده است. آنان بر این باورند که نرخ باروری ۱.۶، به‌رغم کاهش، همچنان از سناریوهای بدبینانه مرکز آمار که رقم ۱.۵ را تا سال ۱۴۲۵ پیش‌بینی کرده است بالاتر است. براساس این تحلیل، حتی با ادامه روند فعلی نیز ایران تا یک دهه آینده ظرفیت لازم برای حفظ جمعیت مولد را خواهد داشت.

به اعتقاد این منتقدان، مشکل اصلی کشور نه کاهش جمعیت، که پایین بودن نرخ مشارکت اقتصادی به‌ویژه در میان زنان و جوانان است. آنان تاکید دارند که با به‌کارگیری نیمی از نیروی بالقوه جمعیت فعال کشور در بازه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال، ایران می‌تواند از بحران اقتصادی خارج شود.

تجربه کشورهای توسعه‌یافته مانند ژاپن نیز نشان می‌دهد که سالمند شدن جمعیت لزوما به معنای بحران نیست. اگر ایران بتواند شاخص‌های رفاه اجتماعی، آموزش، بهداشت، امنیت و اشتغال را بهبود بخشد، می‌تواند حتی در شرایط کاهش جمعیت جوان، چشم‌اندازی پایدار برای توسعه اقتصادی‌اش ترسیم کند.

نظر و اقدامات ضدونقیض جمهوری اسلامی در خصوص بحران رشد جمعیت

در مقابل، مقام‌های عالی‌رتبه جمهوری اسلامی مکررا درباره تداوم این روند هشدار داده‌اند. رهبر جمهوری اسلامی، علی خامنه‌ای، بارها در سخنرانی‌های رسمی‌اش مسئله فرزندآوری و افزایش جمعیت را یکی از اولویت‌های راهبردی نظام دانسته است. او معتقد است که با ادامه روند کاهش زاد و ولد، ایران در آینده‌ای نه‌چندان دور با کمبود نیروی جوان مواجه خواهد شد و در عرصه رقابت منطقه‌ای و جهانی عقب خواهد ماند.

خامنه‌ای تاکید دارد که افزایش جمعیت جوان یکی از الزامات قدرت ملی است و باید به‌منزله یکی از «ضروری‌ترین فرائض» مورد توجه مسئولان و مردم قرار گیرد. به گفته او، جمعیت جوان عامل پویایی، تحرک و پیشرفت کشور است.

با این حال، در عمل، عواملی مانند بی‌ثباتی اقتصادی، گسترش فقر، سرکوب آزادی‌های اجتماعی و سیاسی، و موج فزاینده مهاجرت نسل جوان به خارج از کشور، مانعی جدی در مسیر تحقق این سیاست‌ها به شمار می‌روند.  در سال‌های اخیر، بسیاری از جوانان ایرانی به‌ویژه نخبگان به دلیل فقدان چشم‌انداز روشن کشور را ترک کرده‌اند.

در نتیجه، سیاست‌های افزایش جمعیت، در غیاب اصلاحات ساختاری در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، نه‌تنها با موفقیت همراه نبوده‌اند که نگرانی‌ها بابت وخامت شرایط جمعیتی کشور را بیشتر کرده‌اند. بر این اساس، کارشناسان توصیه می‌کنند که دولت باید تمرکزش را بر توسعه زیرساخت‌های رفاه، بهبود معیشت، تقویت نظام آموزش و سلامت، و ارتقای مشارکت اقتصادی و اجتماعی معطوف کند. اگر چنین نشود، حتی با افزایش تسهیلاتی نظیر وام ازدواج و فرزندآوری نیز نمی‌توان انتظار داشت تغییری پایدار در رفتار جمعیتی ایران ایجاد شود.