پس از شدت گرفتن تنش‌ها میان ایالات متحده آمریکا و ایران، در پی کشته شدن قاسم سلیمانی، انظار متوجه آسیای میانه گردیده و کارشناسان مشغول تحلیل و بررسی تأثیر این تنش‌ها بر روابط متقابل آسیای میانه با هر یک از این دو طرف درگیر می‌باشند. 

آسیای میانه به حکم موقعیت ژئوپلیتیک و داشتن منابع هنگفت نفت و گاز، همواره مورد توجه قدرت‌های بزرگ منطقه‌ای و بین المللی بوده است. از جمله ایالات متحده آمریکا به عنوان یک ابر قدرت جهانی و جمهوری اسلامی ایران به عنوان همسایه در به دیوار آسیای میانه، از دیر باز برای نفوذ در این منطقه در تلاش بوده اند.

آسیای میانه که شامل کشورهای قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان و قرقیزستان می‌باشد، هم از نگاه داشتن ذخایر انرژی نفت و گاز برای آمریکا اهمیت ویژه‌ای دارد و هم از لحاظ موقعیت راهبردی و همسایگی‌اش به افغانستان، چین، روسیه و ایران.

توجه آمریکا به آسیای میانه از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی آغاز شد، اما پس از حوادث ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۱ و حمله آمریکا به افغانستان، این توجه افزایش قابل ملاحظه‌ای یافت، زیرا آمریکا برای ترانزیت محموله‌های مورد نیاز نیروهایش در افغانستان، ضرورت جدی به آسیای میانه پیدا کرد.

هم‌چنان در حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ زمانی‌که پارلمان ترکیه، اجازه نداد آمریکا از خاک آن کشور برای حمله به عراق استفاده کند، آمریکا به آسیای میانه و به ویژه به پایگاه نظامی‌اش در قرقیزستان روی آورد. بدین ترتیب آمریکا توانسته روابط سیاسی، اقتصادی و نظامی تنگاتنگی با بسیاری از کشورهای آسیای میانه بر قرار کند.

اما روابط ایران با کشورهای آسیای میانه از یکی با دیگری متفاوت است:

روابط ایران با ازبکستان، در زمان زمامداری اسلام کریموف، رئیس جمهور پیشین، تیره و غیر دوستانه بود؛ چون کریموف همواره در برابر صدور الگوی اسلام ایرانی به کشورش توسط رژیم ایران، حساسیت نشان می‌داد و از مداخله ایران در امور آسیای میانه به تندی انتقاد می‌کرد.

اما پس از آغاز دوره ریاست جمهوری شوکت میرزایف در دسامبر ۲۰۱۶ روابط تهران و تاشکند، بهبود قابل ملاحظه‌ای یافت؛ چنان چه در سال ۲۰۱۸ مبادلات تجاری میان ازبکستان و ایران به ۳۰۶ میلیون دلار بالغ گردید. صادرات ازبکستان به ایران عبارت است از پنبه، مواد فلزی، کود معدنی، الیاف طبیعی و صادرات ایران به ازبکستان عبارت است از مصالح تعمیراتی، ابزار آلات الترونیکی، میوه‌جات تازه و خشک و فراورده‌های پلاستیکی. در زمان کنونی ۱۲۰ پروژه مشترک میان ازبک‌ها و ایرانی‌ها در ازبکستان وجود دارد که سرمایه برخی از آنها صد درصد ایرانی‌ است.

اما در پیوند به روابط ایران با تاجیکستان، قبل از همه زبان فارسی از جمله مشترکاتی است که در نزدیکی میان ملت‌های این دو کشور، نقش مهمی ایفا کرده است. افزون بر آن، ایران از نخستین کشورهایی بود که استقلال تاجیکستان را به رسمیت شناخت.

ایران در شماری از پروژه‌های دولتی تاجیکستان سرمایه گذاری کرده است. از جمله «نیروگاه سنگتوده ۲» به سرمایه ایران احداث شده است. هم‌چنان تعدادی از شرکت های کوچک ایرانی در بخش های انرژی، عمرانی، کشاورزی و ترابری، در تاجیکستان مشغول کار می‌باشد.

اما زمانی‌که ایران در ۲۰۱۶ محی‌الدین کبیر، رهبر نهضت اسلامی تاجیکستان را، به کنفرانس بیداری اسلامی در تهران، دعوت کرد، روابط میان ایران و تاجیکستان به سردی گرایید.

بر اساس آمارها، داد و گرفت تجاری میان ایران و تاجیکستان، در پنج سال گذشته نزدیک به سه برابر کاهش یافته است. چنان‌چه حجم مبادلات تجاری میان این دو کشور، از حدود ۲۹۵ میلیون دلار در سال ۲۰۱۳ به ۹۷ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ کاهش داشته است. به همین ترتیب، حجم داد و گرفت تجاری در سال ۲۰۱۹ و در مدت ۱۱ ماه تنها ۵۸ میلیون دلار بوده است که ۳۵ درصد کاهش را نسبت به سال گذشته نشان می‌دهد.

از جانب دیگر، هر دو کشور در سال ۲۰۱۹ اقدام به تعیین متقابل دیپلمات‌های با تجربه و کار آزموده، در دوشنبه و تهران، کردند که بیان‌گر تمایل هر دو طرف به دوری گزینی از حساسیت‌های سیاسی و تمرکز به منافع اقتصادی، می‌باشد.

اما در پیوند به روابط ایران با قزاقستان، باید گفت که با وجودی‌که هر دو کشور از طریق دریای خزر همسایه هستند، روابط بسیار نزدیکی ندارند؛ علت آن این است که قزاقستان، به خاطر اجتناب از ناخشنودی ایالات متحده آمریکا، از برقرار کردن روابط بسیار گرم سیاسی با ایران، خود داری می‌کند.

اما از نگاه اقتصادی، به رغم تحریم‌های آمریکا، قزاقستان سطح روابط با ایران را به طور نسبی خوب نگاه کرده است. چنان‌چه حجم داد و گرفت تجاری میان این دو کشور در سال ۲۰۱۸ به حدود ۵۲۰ میلیون دلار رسیده بود که ۸۳ میلیون دلار آن را صادرات ایران به قزاقستان تشکیل می‌داد.

هم‌چنان سرمایه‌گذاری‌هایی از هر دو جانب در کشورهای همدیگر صورت گرفته است. علاوه بر آن، مجمع اقتصادی اوراسیا که قزاقستان نیز عضو آن است، ۷۰ میلیون دلار در بخش معادن ایران سرمایه گذاری کرده است که بزرگ ترین سرمایه گذاری خارجی پس از تحریم‌ها، در ایران به شمار می‌رود.

قابل یادآوری است که تنش موجود میان ایران و آمریکا نه تنها تا هنوز تهدیدی را متوجه قزاقستان نکرده، بلکه گاهی هم به حال وی سودمند واقع شده است؛ چنان‌چه اظهارات جنگی متبادل اخیر میان آمریکا و ایران، بهای نفت را بالا برد و این به سود قزاقستان انجامید.

اما روابط ایران با قرقیزستان، از سال ۱۹۹۲ آغاز شده و تا هنوز تحول قابل ملاحظه‌ای نداشته است، بنا به گفته برخی از دیپلمات‌های قرقیزی، ایران در این مدت تلاش کرده تا حضور خود را در قرقیزستان حفظ کند.

 هر دو کشور قرارداد همکاری در بخش‌های حمل و نقل، گمرک، و روابط تجاری و اقتصادی، امضا کرده اند که بر مبنای آن حجم تجارت میان آن‌ها در سال ۲۰۱۶ به ۱۵ میلیون دلار و در سال ۲۰۱۸ به ۴۷ میلیون دلار بالغ گردیده است. ایران به قرقیزستان، پوشاک و تنقلات صادر و از آن‌جا، گوشت و حبوبات وارد می‌کند.

افزون بر آن، ۱۸۰ کارخانه صنعتی به کمک ایران در قرقیزستان، مشغول کار است و شرکت های ایرانی در ساخت بزرگ‌راهی که بیشکک پایتخت قرقیزستان را به منطقه اوش در جنوب کشور، وصل می‌کند، مشارکت داشته است.

اما روابط میان ایران و ترکمنستان که مرز مشترک خاکی دارند، نسبت به سایر کشورهای آسیای میانه از ویژگی خاصی برخوردار است. روابط میان این دو کشور بدون در نظر داشت اختلافات سیاسی، بر اساس منافع اقتصادی محض استوار گردیده است. از این جهت ایران بزرگ ترین شریک اقتصادی ترکمنستان بعد از روسیه به شمار می‌رود و حجم مبادلات تجاری میان طرفین، از مرز یک میلیارد دلار گذشته است.

ایران از جمله مشتریان عمده نفت و گاز ترکمنستان محسوب می‌شود و ۱۵۰ پروژه به کمک ایران در سرزمین ترکمنستان، احداث شده است.

https://www.independentarabia.com