کارشناسان می‌گویند زلـمـی خلیـل‌زاد، مذاکره‌کننده کلیدی در یکی از بزرگ‌ترین شکست‌های دیپلماتیک آمریکا در سال‌های اخیر، ممکن است در مسیر بازگشت به‌عنوان میانجی دونالد ترامپ با طالبان قرار داشته باشد.
هفته گذشته، خلیل‌زاد، دیپلمات افغان‌تبار که مسئول گفت‌و‌گوهای میانجی‌گرانه‌ای بود که به عقب‌نشینی نظامی پرهرج‌ومرج آمریکا از افغانستان منجر شد، در تصویری کنار یک گروگان آمریکایی آزادشده از اسارت طالبان دیده شد.

هفته گذشته، خلیل‌زاد در کنار «جورج گلزمن»، مکانیک هواپیما از آتلانتا، که در دسامبر ۲۰۲۲ در جریان سفری توریستی به افغانستان توسط طالبان بازداشت شده بود، دیده شد. به‌طور رسمی، آزادی گلزمن در قالب توافقی با میانجی‌گری قطر و دولت ترامپ صورت گرفته است، اما این خلیل‌زاد بود که به کابل سفر کرد، با مقامات وزارت خارجه طالبان دیدار داشت و سپس این شهروند آمریکایی را به ایالات متحده بازگرداند. او در توییتی این آزادی را «روزی خوب» توصیف کرد.

کارشناسان امور افغانستان می‌گویند دولت ترامپ ممکن است دوباره از خلیل‌زاد برای تعامل با طالبان استفاده کند، حتی در زمینه مذاکرات اولیه برای بازگشایی سفارت آمریکا در کابل؛ اقدامی که می‌تواند به رسمیت شناختن بین‌المللی طالبان را تقویت کند – رژیمی شبه‌نظامی که به دلیل سرکوب گسترده حقوق زنان با محکومیت جهانی مواجه است.

دیوید لوین، نویسنده کتاب جنگ طولانی (The Long War)، می‌گوید زلمی خلیل‌زاد کسی بود که «معماری» تصور اشتباه دولت ترامپ (در مورد طالبان) را بر عهده داشت؛ این تصور که طالبان نسبت به دوران حکومت زن‌ستیزانه‌اش در اواخر دهه ۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰ تغییر کرده است ــ پیش از آن‌که در پی حملات ۱۱ سپتامبر از قدرت کنار گذاشته شود.

لوین در گفت‌وگو با ایندیپندنت می‌افزاید: «شنیده می‌شود که ترامپ ممکن است بخواهد خلیل‌زاد را به عنوان نماینده ویژه دائم به کابل بفرستد. او در سال ۲۰۱۹ در موقعیت بسیار دشواری قرار داشت، چون ترامپ تصمیم گرفته بود جنگ را به پایان برساند. شرایط آن زمان شباهت زیادی به وضع فعلی دارد که آمریکایی‌ها در قبال پوتین اتخاذ کرده‌اند. در هر دو مورد، بازیگران اصلی ــ یعنی افغان‌ها ــ عملاً از گفت‌وگوها کنار گذاشته شدند.»

لوین اضافه می‌کند: «ترامپ از این بابت مجذوب خلیل‌زاد است که توانست با طالبان مذاکره کند و نقشی فعال در واشنگتن ایفا نماید. اما اگر دولت ترامپ هنوز هم به توصیه‌های او گوش می‌دهد، به نظر من در اشتباه هستند. خلیل‌زاد پیش‌تر درباره طالبانِ جدید اشتباه کرده و دلیلی وجود ندارد که این بار تحلیلش بهتر باشد.»

خلیل‌زاد بیش از چهار دهه با حاکمان افغانستان – از جمله در سال ۱۹۸۹ با شوروی‌ها پیش از خروج ارتش این کشور از افغانستان – مذاکره کرده است. او در اکتبر ۲۰۲۱ پس از بیش از سه سال فعالیت به عنوان نماینده ویژه آمریکا در امور افغانستان در دولت‌های ترامپ و بایدن، از این سمت کناره‌گیری کرد.

در سپتامبر ۲۰۱۸، مایک پمپئو وزیر خارجه وقت آمریکا، خلیل‌زاد را برای رهبری مذاکرات با طالبان و دولت جمهوری اسلامی افغانستان به رهبری اشرف غنی منصوب کرد. وی که به زبان‌های پشتو و دری تسلط دارد، نتوانست توافق تقسیم قدرت میان طالبان و دولت منتخب افغانستان را حاصل کند، اما توانست با طالبان به توافقی برای پایان دادن به طولانی‌ترین جنگ آمریکا دست یابد، توافقی که به خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان پس از ۲۰ سال منجر شد. این توافق در دوحه، پایتخت قطر، امضا شد و زمینه خروج کامل نیروهای خارجی از افغانستان را فراهم کرد؛ خروجی که ناتو نیز ناچار به پیروی از آن شد.

برخی مقام‌های دولت بایدن توافقی را که نتیجه مذاکره خلیل‌زاد بود عامل اصلی وادار شدنشان به خروج شتابان نیروها از افغانستان و همچنین تسلط سریع طالبان بر کشور بدون هرگونه مقاومت می‌دانستند. زنان افغان بزرگ‌ترین قربانیان بازگشت طالبان بوده‌اند؛ زیرا حقوق بنیادین آنان در زمینه آموزش و اشتغال از آنان سلب شده است.

خلیل‌زاد در شبکه اجتماعی اکس (توییتر سابق) فعال است، اما اغلب با واکنش‌های تند افغان‌ها مواجه می‌شود. هفته گذشته، او از یک دوره گذار طولانی‌تر قدرت در افغانستان حمایت کرد، اما یکی از کاربران پاسخ داد: «ساکت شو، نیازی به نصیحت تو نیست.»

او اعتراف کرد که خروج ناتو از افغانستان طبق برنامه پیش نرفت و دلیل آن عدم ورود طالبان به مذاکرات صلح واقعی با دولت افغانستان برخلاف توافق بود، اما از نقش خود در مذاکرات دوحه دفاع کرده و گفته است اظهارات علنی و جلسات توجیهی دولت آمریکا مبنی بر خروج قریب‌الوقوع، موقعیت او را تضعیف کرد.

او در نوامبر ۲۰۲۳ به کمیته امور خارجی کنگره آمریکا گفت: «قدرت نظامی بزرگ‌ترین ابزار نفوذ ما بر طالبان بود. بارها به رهبران خود می‌گفتم اگر مدام بگوییم در هر صورت خارج می‌شویم، اهرم فشار زیادی برای من نمی‌ماند. آن‌ها می‌گفتند: «متوجه شدیم، زلمی.» اما این متوجه‌شدن معمولاً بیش از یک هفته یا دو روز دوام نداشت.»

ایندیپندنت برای اظهار نظر با خلیل‌زاد تماس گرفته است.

کبیر تانه‌جا، معاون مطالعات راهبردی و پژوهشگر حوزه خاورمیانه در بنیاد پژوهشی آبزرور هند، می‌گوید ترامپ با ابراز تعهدهای علنی‌اش به بازگرداندن نوعی نفوذ آمریکا در افغانستان، خود را در موقعیت دشواری قرار داده است.

تانه‌جا می‌گوید: «در ماه‌های اخیر، ترامپ اظهارنظرهای مبهمی کرده است مبنی بر اینکه نباید اجازه داد چین و روسیه بدون حضور آمریکا در افغانستان و آسیای مرکزی جولان دهند، در حالی که سلاح‌های آمریکایی در افغانستان باقی مانده‌اند. بنابراین، تنها کسی که می‌تواند به او کمک کند کسی است که از پیش می‌شناسد. ماجرا بیش از هر چیز، درباره حلقه داخلی ترامپ است و خلیل‌زاد به‌وضوح یکی از اعضای آن حلقه است.»