در افغانستان امروز، یاد کردن از زبان مادری با نوعی حس ناامیدی و حسرت همراه است زیرا کشوری که دست‌کم ۱۴ قوم در آن ساکن‌اند و به بیش از ۲۰ زبان صحبت می‌شود، اینک تحت سلطه تک‌قومی و تک‌زبانی طالبان قرار دارد و شهروندان آن به جز پشتون‌‌تبارها، خود را در معرض سانسور و حتی حذف می‌بینند.
طالبان که گروهی برآمده از دل قبایل پشتون افغانستان‌اند و به زبان پشتو صحبت می‌کنند، در دو سال و شش ماه گذشته، نه‌تنها هیچ فردی از قوم دیگر را جز به صورت نمادین، در حکومتشان سهیم نکرده‌اند که به‌جد کوشیده‌اند زبان پشتو را تنها زبان اصلی و رسمی افغانستان قلمداد کنند و تا حد امکان جلو استفاده و توسعه زبان‌های دیگر را بگیرند.
تغییر تابلو ادارات دولتی و عنوان دانشگاه‌ها از فارسی به پشتو، تغییر زبان نامه‌های دولتی رسمی از فارسی به پشتو، حذف زبان فارسی از بنرهای رسمی و حتی جایگزین کردن انگلیسی با آن‌ها، تخریب نگاره‌ها و تندیس‌های شاعران و ادبای نامدار فارسی‌زبان و بسیاری موارد دیگر از نمونه‌های واضح آپارتاید زبانی در حکومت طالبان در افغانستان است.
زبان پشتو که طبق قانون اساسی، در کنار زبان فارسی، یکی از زبان‌های رسمی افغانستان است، اکنون زبان رسمی دستگاه دولتی طالبان است و تکلم به آن برای استخدام در ادارات دولتی و حتی در مراجعات روزمره به ادارات یک امتیاز تلقی می‌شود. آنچه خود به‌تنهایی نشانگر تبعیض میان زبان‌های مختلف رایج در افغانستان و بی‌حرمتی به زبان مادری سایر اقوام است.
زبان پشتو هرچند یک زبان قدیمی است، کمتر از ۱۰۰ سال است که به حوزه‌های رسمی در افغانستان راه یافته است. نخستین بار در سال ۱۹۳۸ و هم‌زمان با نخست‌وزیری سردار هاشم خان بود که زبان پشتو در کنار فارسی به عنوان زبان رسمی افغانستان مطرح شد. از آن زمان، تب ارجح دانستن زبان پشتو بر فارسی که تا آن زمان تنها زبان رسمی در ادارات دولتی افغانستان بود، در میان ناسیونالیست‌های پشتون‌تبار در افغانستان بالا گرفت که تا امروز هم ادامه یافته و تقویت شده است.
مردم افغانستان به کدام زبان‌ها صحبت می‌کنند؟
مطالعات زبان‌شناسی نشان می‌دهند که در افغانستان حدودا به ۳۰ زبان یا لهجه مختلف تکلم می‌شود. این زبان‌ها به چند خانواده زبانی مختلف تعلق دارند. زبان‌های آریانی، داردی، هندی، ترکی، سامی، دراویدی و مغلی از خانواده‌های زبانی‌اند که هنوز در افغانستان به چندین زبان زیرشاخه آن‌ها صحبت می‌شود.
برخی از این زبان‌ها در مقیاس وسیعی استفاده می‌شوند اما برخی دیگر گویندگان اندکی دارند؛ با این حال هنوز حفظ شده‌اند. زبان‌های فارسی، پشتو، ازبکی و ترکمنی به ترتیب بیشترین گویندگان را در میان جمعیت افغانستان دارند، در حالی که به برخی زبان‌ها مانند اورمری و یاروشتی، تنها در چند روستای محدود صحبت می‌شود که دامنه آن هم هر روز در حال کوچک‌تر شدن است.
پس از سرشماری سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) در سال ۲۰۱۷، اعلام شد که ۸۹ درصد شهروندان افغانستان به زبان فارسی و ۶۰ درصد به زبان پشتو مسلطند. مجموع این درصدها به این دلیل بیشتر از ۱۰۰ است که بسیاری از شهروندان افغانستان به هردو زبان مسلطند. در کنار این زبان‌ها، زبان‌های ازبکی، ترکمنی، بلوچی، پشه‌ای، نورستانی و حتی عربی نیز گویندگانی زیادی دارند.
سازمان ملل متحد از سال ۱۹۹۹، روز ۲۱ فوریه را روز جهانی زبان مادری نامید. این مناسبت از سال ۲۰۰۰ با هدف تشویق تنوع زبانی و فرهنگی در بسیاری از کشورهای جهان گرامی داشته می‌شود.
چرا ۲۱ فوریه؟
دانشجویان در شهر داکا، پایتخت بنگلادش کنونی که آن زمان بخشی از پاکستان بود، در تاریخ ۲۱ فوریه ۱۹۵۲، در اعتراض به سیاست دولت پاکستان که حاضر نبود زبان بنگالی را به عنوان یکی از زبان‌های این کشور به‌رسمیت بشناسد، تظاهرات کردند.
در آن زمان، زبان اردو تنها زبان رسمی پاکستان بود و به همه شهروندان این کشور تحمیل شده بود و در حالی که حدود ۱۰۰ میلیون نفر در بنگلادش به زبان بنگالی صحبت می‌کردند، مجبور بودند زبان اردو را به عنوان زبان رسمی بپذیرند. درست شبیه تلاشی که طالبان برای تحمیل زبان پشتو بر میلیون‌ها نفر جمعیت غیرپشتوزبان در افغانستان انجام می‌دهند.
اعتراض‌ها در بنگلادش علیه تبعیض زبانی و دیگر اشکال تبعیض دولت پاکستان علیه مردم بنگال، ۱۹ سال بعد در سال ۱۹۷۱ به جنگی خونین منجر شد که در نتیجه آن، بنگلادش با حدود ۱۶۹ میلیون نفر جمعیت استقلال یافت و از پاکستان جدا شد.
سازمان ملل متحد هم روز آغاز اعتراض بنگالی‌ها به تبعیض زبانی را روز زبانی مادری اعلام کرد و از سال ۲۰۲۲، این روز را با تمرکز بر موضوع «استفاده از فناوری برای آموزش چندزبانه: چالش‌ها و فرصت‌ها» گرامی می‌دارد.
