پایگاه خبری آمریکایی مدیا لاین روز دوشنبه اول ژانویه ۲۰۲۴ در گزارشی ضمن مرور تحولات سال گذشته میلادی در خاورمیانه، به این موضوع پرداخت که این منطقه در ۱۲ ماه پیش رو شاهد چه تغییراتی خواهد بود.

بنا بر این گزارش، کارشناسانی که تغییرات منطقه را بررسی می‌کنند، اتفاق نظر دارند که جنگ اسرائیل و غزه پس از تهاجم حماس در روز هفتم اکتبر، مهم‌ترین رویداد سال ۲۰۲۳ بود. با این حال، این تنها رویداد مهم نبود بلکه خاورمیانه در سال گذشته دستخوش تغییرات قابل توجهی در زمینه‌های مختلف دیگر هم شد که می‌توانند بر سال جدید نیز سایه بیفکنند.

تحولات ژئوپلیتیک و اقتصادی

هوگو کوردن لوید، کارشناس اطلاعاتی مستقر در بریتانیا که در حوزه مسائل ایران تخصص دارد، به مدیا لاین گفت: «تاثیر جنگ غزه در ماه‌های پیش‌رو بر منطقه به طور محسوسی دیده خواهد شد و به نظر می‌رسد که زمینه را برای دولت‌های مختلف فراهم می‌کند تا از بی‌ثباتی استفاده یا آن را تشدید کنند.»

او بر نقش جمهوری اسلامی ایران در این زمینه تاکید کرد و گفت: «معتقدم که تهران واکنش غرب درباره حمله روسیه به اوکراین را مشاهده کرده و آن را به‌عنوان معیاری برای سنجش خطوط قرمز استراتژیک و نظامی غرب در نظر می‌گیرد. این موضوع می‌تواند بر تمایل ایران برای درگیر شدن مستقیم در یک جنگ مستقیم با توجه به تبعات آن تاثیر بگذارد و در میزان تمایل ایران به حمایت از یک جنگ منطقه‌ای از جمله گسترش درگیری به لبنان تعیین‌کننده باشد.»

 ندیم احمد موناکل، پژوهشگر یک موسسه بین‌المللی مطالعات ایرانی در ریاض، نیز به تاثیر جنگ غزه بر اقتصاد جهانی اشاره کرد.

او در عین حال از توافق غیرمنتظره ایران و عربستان برای عادی‌سازی روابط به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اتفاق‌های مهم ژئوپلیتیکی در سال گذشته یاد کرد و گفت: «این توافق پس از سال‌ها تنش، نقطه حساسی از آشتی سیاسی بود، به‌ویژه آنکه نقش چین به‌عنوان میانجی در این توافق، نشان‌دهنده فاصله گرفتن از سلطه سنتی نفوذ آمریکا در منطقه است».

موناکل به روند افزایش قاطعیت در میان قدرت‌های منطقه ای اشاره کرد و آن را منعکس‌کننده یک تغییر گسترده‌تر در ژئوپلیتیک منطقه‌ای و جهانی دانست. او توضیح داد که قدرت‌های منطقه‌ای به دنبال تقویت خودمختاری استراتژیک و سازگاری با پویایی‌های ژئوپلیتیکی در حال تغییرند.

این کارشناس در عین حال گسترش سازمان بریکس را به‌عنوان یک پیشرفت مهم در منطقه دانست و تاکید کرد که با استقبال از اعضای جدید مانند مصر، اتیوپی، ایران، عربستان سعودی و امارات متحده عربی، بریکس اکنون به‌عنوان جایگزینی حیاتی برای هژمونی غرب تلقی می‌شود.

با این حال، موران زاگا، محقق کشورهای خلیج فارس در دانشگاه اورشلیم و مؤسسه میتویم، تاکید کرد که یکی از تغییرات عمده منطقه، افزایش مشارکت آمریکا است.

 زاگا به مدیا لاین گفت: «در حالی که کشورهای خاورمیانه شروع به تمرین راه‌حل‌های منطقه‌ای می‌کنند، دولت بایدن در سال ۲۰۲۳ گامی رو به جلو در سیاست و نفوذ خود در خاورمیانه برداشته است.»

این کارشناس با نام بردن از مذاکرات توافق اسرائیل و عربستان با نقش‌آفرینی آمریکا، به تاثیرگذاری ایالات متحده در جنگ اسرائیل و حماس اشاره کرد.

نیر لویتان، پژوهشگر موسسه اروپا در دانشگاه بار-ایلان، نیز متخصص دیگری بود که مذاکرات عادی‌سازی روابط بین اسرائیل و عربستان سعودی و همچنین ادامه هماهنگی امنیتی بین اسرائیل و کشورهای عربی میانه‌رو را به فهرست تغییرات مهم سال ۲۰۲۳ اضافه کرد.

او در زمینه تاثیر این اتفاق‌ها در تحولات اقتصادی توضیح داد: «آنچه در سال ۲۰۲۳ گذشت، تداوم تلاش‌های ایالات متحده را برای گسترش شبکه متحدانش، با ترکیب یک محور استراتژیک که هند، کشورهای خلیج‌فارس، اسرائیل و اروپا را به هم متصل می‌کند، تسهیل کرد».

 لویتان تاکید کرد که انتظار می‌رود این وضعیت پس از درگیری چندجانبه بین گروه‌های وابسته به ایران و اسرائیل ادامه یابد. به گفته او، «تغییرهایی که در عرصه تجاری در پیش رو خواهد بود، ارتباطات قوی‌تری با اروپا از طریق کشورهای خلیج فارس و کشورهای همسایه اسرائیل را برقرار کرده و گسترش تعاملات اسرائیل با کشورهای شمال آفریقا و گسترش پیمان ابراهیم را تسهیل خواهد کرد».

 تحولات زیست‌محیطی

 موناکل با یادآوری زمین‌لرزه‌های مراکش و ترکیه، به چالش‌های موجود در سال جدید میلادی در برخورد موثر با بلایای طبیعی احتمالی در منطقه اشاره کرد. او گفت: «آنچه در زمینه واکنش به حوادث طبیعی سال گذشته در خاورمیانه اتفاق افتاد، نشان‌دهنده محدودیت‌های آمادگی و پاسخگویی به چنین فجایعی به‌ویژه در مناطق مستعد فعالیت‌های لرزه‌ای بود.»

این کارشناس همچنین یادآور شد که مسائل زیست‌محیطی، چالش‌های موجود در کشورهای جنگ‌زده مانند سوریه و لیبی را تشدید می‌کند.

به گفته موناکل، در آینده پیش رو به نظر می‌رسد که بحران خشکسالی ایران که چهار سال متوالی به طول انجامیده، یکی دیگر از مسائل مهم زیست‌محیطی است.

او تاکید کرد: «دوره‌های کم‌بارشی و خشکسالی طولانی‌مدت خطرات و چالش‌های اساسی برای ایران به همراه دارد. این وضعیت باعث انتقاد از مدیریت زیست‌محیطی در حکومت جمهوری اسلامی شده و از سوی دیگر، با اختلاف ایران و افغانستان بر سر رودخانه هیرمند، پتانسیل تشدید تنش‌های مرزی به‌ویژه در بحبوحه اختلافات با طالبان را به همراه دارد».

چشم‌انداز سال ۲۰۲۴

موران زاگا، محقق کشورهای خلیج فارس در دانشگاه اورشلیم، درباره چشم‌انداز سال ۲۰۲۴ گفت: «از آنجایی که درگیری اسرائیل و حماس هنوز به پایان نرسیده است، احتمالا پویایی منطقه را بیشتر تغییر خواهد داد، اما برای پیش‌بینی تاثیر دقیق آن زود است.»

کوردن لوید، کارشناس اطلاعاتی مستقر در بریتانیا، تاکید کرد که با گسترش درگیری در سراسر خاورمیانه، احتمالا منطقه با افزایش ناامنی مواجه خواهد شد. او اظهار کرد: «ما از طرف حوثی‌ها و حزب‌الله تمایل به گسترش درگیری را می‌بینیم و باید گفت که یک اقدام نسبتا کوچک مانند برخورد با کشتی‌ها می‌تواند تاثیر زیادی در راستای اهداف استراتژیک ایران داشته باشد به طوری که تهران احتمالا به استفاده از نیروهای نیابتی خود برای تضعیف امنیت منطقه ادامه می‌دهد.»

ندیم احمد موناکل، پژوهشگر مسائل بین‌المللی، در میان سایر پیش‌بینی‌ها برای سال ۲۰۲۴، اشاره کرد که تغییر قابل توجهی به سمت افزایش همکاری بین کشورهای خلیج فارس و قدرت‌های آسیایی پیش‌بینی می‌شود. او تاکید کرد که این امر باعث شکل‌گیری و تقویت اتحادها و مشارکت‌های منطقه‌ای خواهد شد.

این کارشناس همچنین به انتخابات ریاست‌جمهوری آینده تونس در سال ۲۰۲۴ اشاره کرد که انتظار می‌رود به شدت تحت تاثیر بحث‌های مهاجرت و بحران اقتصادی باشد.

موناکل در ادامه گفت که به نظر می‌رسد در سال ۲۰۲۴ منطقه شاهد پیشرفت‌هایی در بخش فناوری باشد و به افزایش همکاری بین کشورهای خلیج فارس و چین به‌ویژه در زمینه فناوری و هوش مصنوعی اشاره کرد.

او افزود: «جنگ فناوری بین ایالات متحده و چین به‌ویژه در مورد نیمه‌رساناها، احتمالا خاورمیانه را در زمینه توسعه فناوری تحت تاثیر قرار خواهد داد».