شب یلدا که ایرانیان آن را به نام شب چله نیز می‌شناسند، یادگاری به‌جامانده از ایران باستان است که بر اساس برخی روایت‌ها، پیشینه آن به دوران داریوش بزرگ می‌رسد. آیین یلدا نماد همبستگی، مهرورزی و فرصتی برای همنشینی به دور از تاریکی‌های زندگی است. ایرانیان از دیرباز این شب آیینی را با آداب و رسوم ویژه‌ای برگزار می‌کردند اما اینک در سایه تنگناهای اقتصادی که حکومت برای مردم ایجاد کرده، برگزاری مراسم این شب باستانی به دغدغه‌ای جدی به‌خصوص برای حداقل‌بگیران جامعه که بسیاری از آنان را سالمندان تشکیل می‌دهند، تبدیل شده است.

نگاهی به قیمت‌های روز بازار آشکار می‌کند که برگزاری آیین شب یلدا با چند قلم خوراکی و یک شام ساده برای اقشار کارگری معادل یا بیشتر از نصف حقوق ماهانه آن‌ها است.

نوید پیروزی نور بر تاریکی

شب یلدا بلندترین شب سال در نیمکره شمالی است. شبی طولانی در آستانه شروع زمستان که به قول ابوریحان بیرونی، «میلاد اکبر» است و ارمغان تولد خورشید را با خود دارد. از دل واژه سریانی «یلدا» نیز معنای «زایش» بیرون می‌آید که پیروزی نور بر تاریکی را نوید می‌دهد.

داده‌های پژوهشی ایران‌شناسان درباره سابقه تاریخی، فلسفه وجودی و آداب و رسوم برگزاری آیین یلدا ما را به حدود هفت هزار سال پیش می‌برد. وقتی‌ که تمدن یکجانشینی به‌تدریج شکل گرفت و کشاورزی و دامپروری مرسوم شد و مردم به اهمیت فصل‌ها و تاثیر آن‌ها بر معیشتشان پی بردند.

آغاز زمستان برای مردم عصر آهن ترسناک بود؛ زیرا زندگی و تامین غذا را به خطر می‌انداخت. آن‌ها برای اینکه بتواننداز ظلمت زمستان به‌سلامت عبور کنند و به روشنایی بهار برسند، در آغاز فصل سرما که همان طولانی‌ترین شب سال بود، دور هم جمع می‌شدند و دلگرم از حضور یکدیگر، سر سفره یلدا که با خوراکی‌های متنوع آراسته بود، می‌نشستند.

در سفره یلدای ایرانیان، انواع میوه‌های تازه و خشک وجود داشت؛ از هندوانه که میوه‌ای تابستانی است گرفته تا انار پاییز و برگه‌ زردآلو و قیسی. با گذشت زمان، سفره یلدای ایرانیان آراسته‌تر نیز شد و برخی خوراکی‌های دیگر به آن افزوده شدند.

خوراکی‌های شب یلدا

آداب و رسوم برگزاری آیین شب یلدا در نقاط مختلف ایران شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارند. به عنوان مثال، اهالی سیستان و بلوچستان شب یلدا حلوای محلی درست می‌کنند. در خوزستان، فندق پای ثابت سفره شب یلدا است. بختیاری‌ها خوردن ماست و شیر در این شب را مبارک می‌دانند. در اصفهان انجیر و خرما از خوراکی‌های مهم شب یلدا به شمار می‌روند و همدانی‌ها در این شب فال سوزن می‌گیرند.

به‌رغم این تفاوت‌ها، برخی آداب و رسوم و خوراکی‌های آیین یلدا تقریبا همه جای ایران یکسان است. انار، هندوانه، آجیل، لبو، کدوتنبل، خرمالو، سیب، ازگیل و شیرینی از خوراکی‌های ثابت سفره شب یلدا در بیشتر نقاط‌ ایران‌اند. در برخی خانه‌ها نیز شراب سرخ از اجزای مهم سفره یلدا به شمار می‌رود.

معمولا رسم بر این است که کوچک‌ترها در خانه بزرگ خانواده‌ جمع می‌شوند و میزبان که احتمالا مادربزرگ یا پدربزرگ است، شاهنامه می‌خواند و برای اعضای خانواده فال حافظ می‌گیرد. اما این روزها مهمانی باشکوهی که تا روزگاری نه‌چندان دور، فرصتی بی‌نظیر برای دورهمنشینی و یکدلی ایرانیان بود، حالا به دلیل گرانی‌های سرسام‌آور و گسترش فقر به کام مردم به‌خصوص سالمندانی که میزبانان اصلی یلدا هستند، تلخ شده است.

یک یلدای ساده اما میلیونی

اگر یک زوج بازنشسته حداقل‌بگیر که مجموع دریافتی ماهانه‌شان از هشت میلیون تومان فراتر نمی‌رود، بخواهند برای شب یلدا میزبان فرزندان و نوه‌هایشان باشند، باید بالغ‌ بر نیمی از حقوق یک ماهشان را برای این مهمانی خرج کنند؛ تازه به شرط اینکه به یک شام ساده و خرید چند قلم خوراکی‌ ویژه یلدا قناعت کنند؛ وگرنه خرج مهمانی‌شان از کل دریافتی ماهانه‌ هم بیشتر می‌شود.

فرض کنیم مهمانان این زوج بازنشسته دو فرزند دختر و پسر آن‌ها به همراه عروس و داماد و چهار نوه‌اند. آن‌ها سفره یلدای این مهمانی ۱۰ نفره را با یک جعبه شیرینی، دو کیلو آجیل، دو کیلو تخمه، چهار کیلو انار، یک عدد هندوانه، یک شام ساده و مقداری دسر آراسته‌اند و به‌رغم اینکه قید دیگر خوراکی‌های متنوع یلدا را زده‌اند، دست‌کم چهار میلیون و ۵۰۰ هزار تومان برای این شب هزینه کرده‌اند.

قیمت انار در تره‌بارها و میوه‌فروشی‌های نقاط مختلف متفاوت است و از کیلویی ۱۵ هزار تومان شروع می‌شود و در برخی موارد تا ۹۰ هزار تومان هم می‌رسد. نرخ هر کیلو انار ساوه که بیشترین طرفدار را هم دارد، در محدوده ۵۰ هزار تومان است؛ بنابراین خرید چهار کیلو انار ساوه ۲۰۰ هزار تومان تمام می‌شود.

بهای انواع شیرینی هم در شیرینی‌فروشی‌ها بسته به نوع و کیفیت آن‌ها فرق دارد؛ اما با در نظر گرفتن متوسط قیمت‌ها می‌توانیم بگوییم که یک جعبه دو کیلویی شیرینی دست‌کم ۴۰۰ هزار تومان آب می‌خورد.

میانگین قیمت هندوانه نیز بین کیلویی ۳۵ تا ۴۰ هزار تومان است؛ بنابراین یک هندوانه پنج کیلویی حدود ۲۰۰ هزار تومان می‌شود.

مسئولان دولتی جمهوری اسلامی وعده داده بودند که آجیل یلدا با نرخ کیلویی ۵۰۰ هزار تومان در بازار عرضه می‌شود. به‌رغم این وعده‌ها، مرور سایت‌های فروش آنلاین نشان می‌دهد که اقتصادی‌ترین نوع آجیل هم کیلویی ۶۰۰ هزار تومان است و نرخ آجیل ممتاز کمتر از کیلویی یک میلیون تومان نیست. بنابراین خانواده موردنظر اگر بخواهد فقط دو کیلو آجیل مخصوص شب یلدا بخرد، باید حداقل دو میلیون تومان بپردازد. علاوه بر آن، خرید دو کیلو تخمه هم دست‌کم ۳۰۰ هزار تومان تمام می‌شود.

در کنار این موارد باید هزینه تدارک شام را نیز محاسبه کرد. چنانچه خانواده میزبان بخواهند شام سبزی‌پلو با ماهی درست کنند، باید حداقل چهار کیلو ماهی قزل‌آلا بخرند که اقتصادی‌ترین نوع آن با نرخ کنونی بازار ۸۰۰ هزار تومان در می‌آید. اگر هم بخواهند زرشک‌پلو با مرغ سر سفره بگذارند، باید دست‌کم چهار کیلو مرغ بخرند که قیمت آن حدود ۴۰۰ هزار تومان است. اگر هم غذا یکی از خورشت‌های ایرانی معروف مثل قیمه یا قورمه‌سبزی باشد، باید دست‌کم یک کیلو گوشت بخرند که میانگین قیمت آن حدود ۴۰۰ هزار تومان است. دو کیلو برنج ایرانی هم دست‌کم ۲۵۰ هزار تومان تمام می‌شود. به این موارد باید هزینه‌های سالاد، ماست، نوشابه، دسر و دیگر ملزومات درست کردن غذا را نیز اضافه کرد که مجموع آن‌ در بهترین حالت حدود ۵۰۰ هزار تومان می‌شود.

سرجمع این هزینه‌ها نشان می‌دهد که یک زوج بازنشسته برای اینکه بتوانند از فرزندان و نوه‌هایشان در شب یلدا میزبانی کنند، باید دست‌کم سه میلیون تومان کنار بگذارند. هزینه شام نیز در بهترین حالت حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار تومان است. این در حالی است که آن‌ها به یک شام ساده و چند قلم خوراکی شامل انار، هندوانه، آجیل، تخمه و شیرینی قناعت کرده‌اند و سایر خوراکی‌های متنوع یلدا را از سفره حذف کرده‌اند.

چنانچه گفته شد، یک زوج بیش از نیمی از دریافتی ماهانه‌شان را به برگزاری مراسم شب یلدا اختصاص داده‌اند و برای پرداخت دیگر هزینه‌های ماه به مشکل خورده‌اند. حالا اگر جزو اقشاری باشند که اصلا مستمری ماهانه و حقوق بازنشستگی ندارند، مشکل آن‌ها چندین برابر می‌شود.

افزایش سرسام‌آور قیمت‌ها کام مردم را فقط در شب یلدا تلخ نکرده‌ است. سال‌های متمادی است که گرانی‌های فزاینده برگزاری آیین‌های دیگر مانند چهارشنبه‌سوری و نوروز را نیز برای مردم ایران سخت کرده است.

مقایسه قیمت‌ها در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که نرخ کالاها و خدمات در ایران رشد تصاعدی داشته‌ و برخی کالاها در فاصله کمتر از پنج سال تا حدود ۱۰ برابر گران‌ شده‌اند. این در حالی است که دولت‌های جمهوری اسلامی با افزایش حقوق کارگران به بهانه‌ کنترل نرخ تورم مخالفت می‌کنند.

گزارش‌های رسمی نهادهای بین‌المللی و حتی آمارهای نهادهای وابسته در جمهوری اسلامی از گسترش روزافزون نرخ فقر در میان ایرانیان حکایت دارد. فعالان اقتصادی نیز به‌تناوب درباره افزایش نرخ فقر در جامعه هشدار داده‌اند. در یکی از آخرین اظهارنظرها، قدرت امام‌وردی، استاد اقتصاد، به سایت انتخاب گفت که ضریب جینی از «توزیع عادلانه» فقر در ایران خبر می‌دهد و مردم هر سال فقیرتر می‌شوند.

گزارش اخیر بانک جهانی نیز جهش بی‌سابقه فقر در ایران تا حدود ۴۰ درصد جمعیت را نشان می‌دهد.