تصمیم برگزار کنندگان جشنواره فیلم برلین (برلیناله) برای محروم کردن موسسات فیلمسازی، رسانه‌ها و اشخاص نزدیک به جمهوری اسلامی از شرکت در هفتاد و سومین دوره این رویداد سینمایی، ابعاد بین‌المللی خیزش انقلابی مردم ایران در حوزه فرهنگ و هنر را وارد مرحله تازه‌ای می‌کند.

طی چهار ماه گذشته، سینماگران مشهور کشورهای مختلف بخشی از مهم‌ترین حامیان این خیزش بودند و به دفعات از جنبشی که نام رمزش مهسا امینی بود، حمایت کردند. بعد از بازداشت ترانه علیدوستی به دلیل همراهی با اعتراض‌های سراسری، پای جشنواره‌های مهم جهانی به موضع‌گیری درباره اتفاقات داخل ایران باز شد و بدنامی حکومت را به نمایش گذاشت.

ولی حالا جشنواره برلین گام عملی مهمی برای مقابله با دستگاه فرهنگی جمهوری اسلامی برداشته و این نظام را در کنار روسیه تحت حاکمیت ولادیمیر پوتین قرار داده است. مسئولان برلیناله با اعلام این که کنار «معترضان شجاع ایران» می‌ایستند، تاکید کرده‌اند در دوره پیش روی این فستیوال برای اشخاصی که برای موسسات یا رسانه‌های وابسته به دولت‌های روسیه و ایران کار می‌کنند و حتی افراد و رسانه‌هایی که از این حکومت‌ها دفاع می‌کنند، مجوز حضور صادر نخواهد کرد.

این تصمیم طیف وسیعی از نهادها و ارگان‌های فرهنگی جمهوری اسلامی، تولیدات و مدیران و نمایندگان آنها را از شرکت در جشنواره برلین هفتاد و سوم محروم می‌کند؛ از بنیاد سینمایی فارابی و سایر موسسات زیرمجموعه وزارت ارشاد مانند مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی و انجمن سینمای جوانان و موسسه رسانه‌های تصویری تا ارگان‌هایی مانند سازمان سینمایی سوره وابسته به حوزه هنری یا سازمان هنری-رسانه‌ای اوج وابسته به سپاه پاسداران و البته تمامی موسسات زیرمجموعه صدا و سیمای جمهوری اسلامی.

سینمای دولتی زیر فشار بین‌المللی

این اقدام وقتی اهمیت مضاعف می‌یابد که به یاد بیاوریم سینما و سایر رشته‌های هنری در ایران طی چهار دهه اخیر ماهیت دولتی و حکومتی داشته‌اند. هرچند در دهه ۱۳۸۰ بخش خصوصی تاحدی تقویت شد، اما افزایش هزینه‌های تولید فیلم و سریال و ورود نهادهای امنیتی و نظامی به این عرصه در دهه ۱۳۹۰ باعث شد که امروز بخش خصوصی در تولید فیلم و سریال در وضعیتی کاملا تضعیف شده قرار بگیرد.

این ضعف در سال ۱۴۰۱ به جایی رسید که سعید خانی، تهیه‌کننده و پخش کننده سینمای ایران، چند هفته پیش در یک مصاحبه رادیویی خبر داد امسال تعداد تولیدات سینمایی خصوصی به انگشتان دست نمی‌رسد و اغلب فیلم‌ها با بودجه نهادها و ارگان‌های حکومتی تولید شده‌اند.

از سوی دیگر، نظارت دولت و سانسور در یک دهه اخیر تشدید شد و سینمای موسوم به اجتماعی در ایران را تضعیف کرد. فشار بیشتر دولت باعث شد سازندگان این آثار از نزدیک شدن به موضوعات ملتهب مورد نیاز جامعه منع شوند و نارضایتی‌های گسترده مردم از حکومت در دهه ۹۰ هیچ انعکاسی در سینمای رسمی ایران نداشته باشد و باعث ریزش بیشتر مخاطب فیلم‌ها شود.

نکته مهم دیگر درباره ممنوعیت حضور نهادهای حکومتی در جشنواره برلین، تمام شدن رسمی نقش‌آفرینی بنیاد سینمایی فارابی در زمینه حضور بین‌المللی سینمای ایران است، بخصوص اگر سایر جشنواره‌های مهم اروپایی مانند کن و ونیز هم این تحریم را اعمال کنند. فارابی آغازگر حضورهای جهانی سینمای ایران در اولین سال‌های بعد از انقلاب بود و حداقل به مدت دو دهه به شکل انحصاری محصولات سینمایی مورد نظر خود را به جشنواره‌های معتبر بین‌المللی عرضه می‌کرد.

هرچند در سال‌های اخیر فعالیت پخش‌کنندگان خصوصی ایرانی در داخل و خارج از ایران، سهم بنیاد فارابی از حضورهای جهانی سینمای ایران را کاهش داده است، اما این نهاد تا پیش از این برای رویدادها و مجامع سینما در سراسر دنیا معتبر بود؛ طوری که وظیفه معرفی فیلم‌های نماینده ایران برای شرکت در رقابت رشته بهترین فیلم بین‌المللی اسکار را بر عهده داشته است و از طرف آکادمی به عنوان نهاد برآمده از بدنه سینمای ایران شناخته می‌شد.

نمایندگان متفاوت ایران در برلیناله

خیزش اعتراضی اخیر علاوه بر همه نتایج داخلی و بین‌المللی، می‌تواند باقی‌مانده اعتبار بنیاد سینمایی فارابی به عنوان نهاد زیرمجموعه دولت جمهوری اسلامی را به شکل کامل از بین ببرد و مجرای ارتباط سینمای ایران با رویدادهای جهانی را تغییر دهد.

از سوی دیگر، جریان سینمای مستقل زیرزمینی و سینمای در تبعید ایران که خارج از قواعد و محدودیت‌های فرهنگی و عرفی جمهوری اسلامی به حیات خود ادامه می‌دهد، تقویت خواهد شد.

این روند در همین دوره جشنواره برلین رخ داده است. در بخش‌های فرعی و جنبی که برنامه‌شان اعلام شده، هیچ فیلم تولید شده در داخل ایران حضور ندارد و حضور سینماگران ایرانی مقیم خارج از کشور قابل توجه است. در بخش «پارنوراما» برلیناله هفتاد و سوم، انیمیشن «آژیر» ساخته سپیده فارسی به عنوان محصول مشترک فرانسه، آلمان، لوکزامبورگ و بلژیک به عنوان فیلم افتتاحیه انتخاب شده است. در همین بخش فیلم «دشمن» ساخته میلاد عالمی و با بازی پیمان معادی هم حضور دارد که محصول سوئد است.

در بخش رقابتی «نسل» همین دوره از جشنواره برلین، فیلم مستند «دروازه رویاها» ساخته نگین احمدی درباره زنان کرد منطقه کوبانی سوریه پذیرفته شده است. این بخش همچنین فیلم کوتاه «من خود، من هم می‌رقصم» ساخته محمد ولی‌زادگان را هم به نمایش می‌گذارد که محصول ایران، جمهوری چک و آلمان است و داستان دختری علاقه‌مند به رقص در ایران تحت حاکمیت جمهوری اسلامی را روایت می‌کند.

به علاوه در بخش چشم‌انداز سینمای آلمان مستندی درباره ریحانه جباری روی پرده خواهد رفت که ماجرای زندگی و اعدام او را در سال ۱۳۹۳ و بعد از کشتن مردی که قصد تجاوز به او داشت، روایت می‌کند.

به این ترتیب مشخص می‌شود رویه برگزار کنندگان جشنواره فیلم برلین بعد از اعتراض‌های سراسری در ایران، نمایش آثاری از ایران و سینماگران ایرانی است که در فضای رسمی و تحت کنترل و نظارت جمهوری اسلامی ساخته نشده‌اند. البته هنوز فیلم‌های بخش مسابقه اصلی جشنواره برلین معرفی نشده‌اند. ولی با توجه به موضع‌گیری رسمی برگزار کنندگان، می‌توان انتظار داشت گزینه‌های سینمای ایران برای رقابت خرس طلایی برلیناله بسیار محدود خواهد بود.

نکته قابل توجه درباره گرایش جدید جشنواره برلین آن است که این جشنواره طی دو دهه اخیر نگاه مثبتی به سینمای ایران داشت. در میان جشنواره‌های رده اول اروپایی، بیشترین حضور و جوایز سینمای ایران از برلیناله به دست آمده است. اما به تدریج برگزار کنندگان این رویداد، همزمان با سینمای رسمی ایران که شامل آثار ساخته شده با مجوز دولت بود، به سینمای زیرزمینی و مستقل ایران هم توجه کرد و دو بار جایزه خرس طلایی بهترین فیلم را به دو کارگردان معترض ایرانی اهدا کرد؛ در سال ۲۰۱۵ به «تاکسی» ساخته جعفر پناهی و در سال ۲۰۲۰ به «شیطان وجود ندارد» به کارگردانی محمد رسول‌اف.

در سال‌های اخیر فیلم‌هایی مانند «خوک» ساخته مانی حقیقی و «قصیده گاو سفید» اثر بهتاش صناعی‌ها -که هردو با مجوزهای دولتی ساخته شدند- در بخش مسابقه برلیناله حاضر بودند. اما تغییر شرایط سیاسی و اجتماعی در ایران و آغاز خیزش انقلابی، تکلیف برگزار کنندگان با سینمای حکومتی ایران را روشن کرده است به‌گونه‌ای که نه تنها اشخاص و سازمان‌های حامی جمهوری اسلامی حتی از حضور در بازار فیلم برلیناله منع شده‌اند، بلکه نمایندگان رسانه‌های دولتی هم نمی‌توانند به عنوان خبرنگار در جشنواره شرکت کنند.

با توجه به اینکه نام جمهوری اسلامی در کنار روسیه قرار گرفته است و محدودیت‌ها درباره سینمای دولتی روسیه از سال گذشته و بعد از حمله این کشور به اوکراین در جشنواره‌های مهم بین‌المللی اعمال شد، قابل انتظار است که جمهوری اسلامی و نهادهای وابسته‌اش از حضور در سایر رویدادهای سینمایی معتبر سال ۲۰۲۳ هم محروم شوند.

در این صورت، جمهوری اسلامی پایگاه خود را به شکل کامل در جشنواره‌های سینمایی معتبر دنیا از دست می‌دهد؛ روندی که سال ۲۰۲۲ با حضور دو فیلم «برادران لیلا» و «شب، داخلی، دیوار» بدون کسب مجوز نمایش وزارت ارشاد در جشنواره‌های کن و ونیز آغاز شد و مسئولان فرهنگی و حامیان حکومت را خشمگین کرد، احتمالا امسال به شکل شدیدتری ادامه خواهد داشت و سینمای دولتی و رسمی ایران را در پیله انزوا قرار می‌دهد. اتفاقی که حتی در دهه ۱۳۶۰ هم رخ نداده بود.