سال ۲۰۲۲ در حالی رو به پایان است که تحریم‌های غرب ایران و روسیه را بیش از پیش منزوی کرده است و بنابراین جای تعجب ندارد که مسکو و تهران درصدد تقویت روابط حسنه باشند، نه فقط در حوزه نظامی بلکه در بخش انرژی. دو کشور به‌تازگی قراردادی امضا کرده‌اند که به‌موجب آن، روسیه در پروژه‌های گازی ایران ۴۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری می‌کند و اجرای آن آغاز شده است.

نیکیتا اسماگین، کارشناس مسائل ایران در اندیشکده شورای امور بین‌المللی روسیه، تحلیلی در مورد چشم‌انداز این همکاری و موانع موجود نوشته که در وب‌سایت موسسه کارنگی برای صلح بین‌المللی منتشر شده است.

به نوشته این تحلیلگر، با توجه به اینکه ایران و روسیه از لحاظ منابع گازی رتبه اول و دوم جهان را در اختیار دارند، بسیاری بر این باورند که این همکاری به ایجاد یک «کارتل گازی جهانی» منجر شود. اما در واقعیت، اجرای این طرح‌های بلندپروازانه ممکن است با تحریم‌ها یا سایر موانع مواجه شود.

تا همین چند ماه پیش، روسیه و ایران بیشتر به چشم رقیب دیده می‌شدند تا همکار. به محض اینکه در پی حمله روسیه به اوکراین، صادرات گاز روسیه به اروپا با مشکل روبرو شد، مقام‌های ایرانی گفتند گزینه مداخله برای جبران کمبود گاز بازار اروپا را مدنظر دارند.

اما در عمل، به‌دلیل تحریم‌های سه دهه گذشته، صدور گاز از ایران به اروپا ممکن نیست و آمریکا و اروپا همواره رقبای ایران در حوزه انرژی، مانند روسیه و قطر، را ترجیح داده‌اند.  

اسماگین در ادامه می‌افزاید در شرایطی که تحریم‌ها مانع ورود فناوری مورد نیاز و صدور گاز ایران است، روسیه شریک خوبی برای صنعت گاز ایران به شمار می‌رود. مسکو پیش‌تر نیز به همکاری ابراز علاقه کرده بود، و شرکت گازپروم در تهران دفتر باز کرده بود. اما اقدامی کاملا نمادین بود، زیرا روسیه مایل نبود به‌خاطر روابط با ایرانِ تحت تحریم، پروژه‌های غربی‌اش را به خطر بیندازد.

اما اکنون کار از کار گذشته است، و روسیه دیگر لازم نیست از تحریم‌های غرب بترسد. شرکت نفت ایران و گازپروم روسیه در ماه ژوییه قراردادی ۴۰ میلیارد دلاری امضا کردند و در ماه نوامبر، معاون وزیر خارجه ایران اعلام کرد که ۶.۵ میلیارد دلار از این مبلغ سرمایه‌گذاری شده است.

نویسنده در ادامه موانع تحقق این قرارداد را برمی‌شمارد و می‌نویسد کارشناسان حوزه گاز تردید دارند با توجه به نوع لوله مورد نیاز که در دو کشور تولید نمی‌شود و به‌دلیل تحریم‌ها واردات از اروپا یا ژاپن نیز ممکن نیست، توسعه دو میدان گازی پارس جنوبی و کیش امکان‌پذیر باشد.

ایران همچنین در نظر دارد با کمک روسیه، پایانه‌های ال‌ان‌جی بسازد، اما این کار نیز ساده نخواهد بود. روسیه و ایران هیچ‌کدام تاکنون به‌تنهایی یک پایانه ال‌ان‌جی که کاملا عملیاتی باشد احداث نکرده‌اند و با توجه به نبود دسترسی به فناوری مورد نیاز، در این کار نیز دچار مشکل خواهند شد.

از سویی، برای ایران دشوار است از لحاظ قیمت فروش با روسیه رقابت کند و از آن‌جا که صدور گاز روسیه به اروپا متوقف شده است، تولیدکنندگان روس آماده‌اند تخفیف‌های قابل‌ملاحظه بدهند.

اسماگین معتقد است تلاش غرب برای منزوی کردن روسیه ممکن است فرصت خوبی برای ایران به نظر برسد تا خلاء بازار را پر کند؛ اما در عمل، فقط مشکلات جدید ایجاد می‌کند. با توجه به اینکه هم ایران و هم روسیه در ترکیه خط لوله گاز دارند، رقابت برای بازار ترکیه بالا می‌گیرد.

در ماه مه سال جاری،  سید حمید حسینی، رئیس اتحادیه صادرکنندگان فراورده‌های نفتی، گازی و پتروشیمی، گفت ارزان‌فروشی روس‌ها سبب شده است قیمت گاز در منطقه کاهش پیدا کند و حتی بازارهایی مانند افغانستان نیز از تهران تخفیف‌های عمده بخواهند.

صنعت گاز ایران اکنون نیز با مشکلات بزرگی دست به گریبان است و به‌دلیل مدیریت ناکارآمد، نبود فناوری، کمبود نیرو و یارانه دولت برای مصرف داخلی، زیان‌ده است.

به عقیده نویسنده، خروج ایران از باتلاق مشکلاتش به نفع روسیه نیست. اما سرمایه‌گذاری خارجی می‌تواند صنعت گاز ایران را دگرگون کند. از آن‌جا که اروپا به‌دلیل تحریم‌ها نمی‌تواند در ایران سرمایه‌گذاری کند، مسکو از این موقعیت نهایت استفاده را می‌‌کند و نفوذش در بخش گاز ایران را افزایش می‌دهد، نه فقط از لحاظ تولید گاز، بلکه ایجاد مسیرهای جدید برای صادرات گاز.

اسماگین در ادامه متذکر می‌شود با وجود این، احتمال همکاری پرسود صنعت گاز روسیه با ایران محل تردید است. رقم ۴۰ میلیارد دلار بسیار بزرگ و با وضعیت اقتصادی دشوار دو کشور در تضاد است، به‌ویژه اینکه هیچ تضمینی نیست که بسیاری از این پروژه‌ها سودآور باشند.

نویسنده در ادامه اشاره می‌کند که بی‌اعتمادی نخبگان سیاسی ایران به روسیه سابقه‌ای تاریخی دارد و در صورتی که یخ رابطه میان غرب و ایران آب شود، بعید است این همکاری دوام داشته باشد. به نظر می‌رسد شرایط فعلی رهبران ایران را وادار کرده است که این فرصت را غنیمت بشمارند تا وارد بازار جهانی شوند، بدون اینکه به دشواری‌های احتمالی که سر راهشان قرار دارد فکر کرده باشند.

به عقیده نویسنده، دولت روسیه روی همکاری با ایران حساب می‌کند تا بازار انرژی جهان را تحت فشار بگذارد، اما با توجه به اینکه اروپا، بزرگ‌ترین واردکننده گاز جهان، همچنان تحریم‌های جدیدی علیه دو کشور وضع می‌کند، احتمال موفقیت این کارتل اندک به نظر می‌رسد.