روزنامه واشنگتن‌پست در یک گزارش تفصیلی-تحقیقی، به ادعاهای جمهوری اسلامی و تلاش‌های ناموفق آن برای تولید داخلی واکسنی موثر برای کووید -۱۹ پرداخت.
به گزارش این روزنامه، ایران یکی از اولین کشورهای خارج از چین بود که اوایل سال ۲۰۲۰ با شیوع قابل‌توجه ویروس کرونا مواجه شد. در حالی که یک سال پیش و در بحبوحه افزایش ابتلا به کرونا در ایران که شرکت‌های ایرانی در تکاپوی کسب تاییدیه برای یک واکسن تولید داخل به منظور مقابله با کووید -۱۹ بودند، یک مقام ارشد بهداشتی هشداری جدی صادر کرد؛ او هشدار داد که نتایج آزمایش‌ها کافی نیست و تایید واکسن ممکن است تلاش‌ها برای مهار همه‌گیری کرونا را تضعیف کند.
فرید نجفی، معاون وزیر بهداشت وقت، در نامه‌ای خطاب به رئیس خود نوشت: «صدور اجازه استفاده عمومی از این واکسن قبل از رعایت استانداردهای علمی، تصمیمی جدی و تاریخی است که آینده اعتماد عمومی به نظام سلامت را تعیین می‌کند.»
با این حال، تولید واکسن کرونای ایرانی حامیان تاثیرگذاری داشت. این پروژه تبلیغ‌شده شرکت «برکت»، بخشی از یک امپراتوری یک شرکت عظیم و نزدیک به رهبر جمهوری اسلامی ایران بود. بنابراین، کمتر از یک هفته بعد، وزیر بهداشت وقت جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد که واکسن برکت، تاییدیه اضطراری را دریافت کرده است.
صدور مجوز برای این واکسن در حالی بود که محققان ایرانی بعدا در یک مجله پزشکی گزارش دادند که در آن زمان، واکسن برکت هنوز فاز ۳ کارآزمایی بالینی خود برای تایید اثربخشی و شناسایی عوارض جانبی احتمالی را هم آغاز نکرده بود. با تایید واکسن برکت، دولت ایران یک بار دیگر نشان داد سیاست‌هایی را دنبال می‌کند که به نفع افراد مرتبط با رژیم است. اسناد مالی نشان می‌دهد که چطور مقام‌های دولتی برای تسریع در تولید واکسنی که هنوز کارآیی آن اثبات نشده بود، تلاش می‌کردند. تلاش آن‌ها به این دلیل بود که تولید این واکسن می‌توانست برای شرکت محبوب و نزدیک به علی خامنه‌ای بسیار سودآور باشد.
با این حال، این اقدام خطر بالایی نیز در پی داشت؛ زیرا در آن زمان، ایران با بدترین همه‌گیری کرونا در خاورمیانه مواجه بود و در آستانه مرگبارترین موج خود قرار داشت. این وضعیت وخیم در شرایطی بود که رهبر ایران واردات برخی واکسن‌های ساخت غرب را ممنوع کرد و واردات سایر واکسن‌ها هم با تاخیر مواجه شد.
در همین گیرودار، واکسن دیگری نیز برای مقابله با کووید -۱۹ از سوی شرکت‌های ایرانی به مرحله تایید نظارتی رفت اما طبق اسناد دولتی، واکسن برکت در اولویت قرار داشت.
با تمام تبلیغ‌ها و حمایت‌های انجام‌شده، شرکت سازنده واکسن برکت در تحویل میلیون‌ها دوز وعده داده‌شده کوتاهی کرد. اگرچه آن زمان یکی از مدیران ارشد این شرکت در نامه‌ای به خامنه‌ای گفت که بیش از ۵۰ میلیون دوز (تا سپتامبر ۲۰۲۱) در دسترس است، تا اوایل سال ۲۰۲۲، تنها نیمی از این مقدار تولید شد.
ناتوانی در تحویل واکسن برکت سبب شد که بیشتر ایرانی‌ها در نهایت واکسن چینی تزریق کنند. از سوی دیگر، اگرچه شواهدی مبنی بر مضر بودن واکسن برکت وجود نداشت، تاثیر آن بر همه‌گیری کم گزارش شد؛ اما با وجود عملکرد ضعیف برکت، تولیدکننده آن در یک دوره ۱۲ ماهه، حدود ۱۰۰ میلیون دلار از دولت بودجه گرفت و سود خالص شرکت در مقایسه با سال قبل، تقریبا دو برابر شد. شرکت تابعه‌ای هم که در تولید این واکسن نقش داشت، افزایش سود خالص سالانه به میزان بیش از ۲۰ برابر سال قبل را شاهد بود.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
صورت‌های مالی منتشرشده شرکت برکت که واشنگتن‌پست بررسی کرد، نشان می‌دهد که این شرکت ظرف چند روز پس از تصویب واکسن، مبلغ گزافی به هیئت مدیره پرداخت کرده است. این مبلغ از جمله به دو عضوی پرداخت شد که به عنوان مقام‌های دولتی، ترسیم سیاست‌های عمومی در زمان همه‌گیری کرونا را بر عهده داشتند. مدیران شرکت‌ها معمولا از طریق سودآوری شرکت و افزایش ارزش سهامشان، سود می‌برند اما از اسناد شرکت برکت مشخص نیست که آیا پرداخت چنین مبالغ کلانی بر اساس این رویه بوده است یا خیر.
بررسی اسناد همچنین نشان می‌دهد که شرکت تولیدکننده واکسن برکت با دو شرکتی که با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی همکاری نزدیک داشتند، تجارت کرده است. همه این‌ها در شرایطی است که دکتر نجفی، متخصص همه‌گیری‌شناسی، به‌صراحت درباره تاثیر نامناسب گردش مالی در روند بررسی واکسن هشدار داده بود. او در نامه خود به وزیر بهداشت، بر اهمیت اطمینان از اینکه تاییدیه واکسن عاری از منافع باشد، تاکید کرده و صریحا هشدار داده بود که تصمیم‌گیرندگان اعطای مجوز به واکسن نباید از آن منفعت اقتصادی داشته باشند.
با تمام شک‌وشبهه‌های مطرح‌شده، مدیران شرکت برکت و مقام‌های دولتی همواره با انتشار بیانیه‌هایی از این واکسن دفاع کرده‌اند. آن‌ها مدعی‌اند که واکسن برکت فرایند ساخت و توسعه پیچیده‌ای را طی کرده و توانسته است در شرایط تحریم‌های اقتصادی، به مبارزه ایران با ویروس کرونا کمک کند.
وعده‌های توخالی
علی خامنه‌ای در سال ۲۰۰۷، محمد مخبر را به عنوان مدیر اجرایی ستاد فرمان امام انتخاب کرد. بر اساس تحقیقات خبرگزاری رویترز در سال ۲۰۱۳، این ستاد بسیاری از ثروت اولیه خود را با مصادره اموال مردم عادی ایران به دست آورد. این ستاد همچنین با خرید سهام در صنایع پرسود ایران، به طیف وسیعی از مشاغل وارد شد. برکت، بازوی داروسازی این نهاد، ۱۴ درصد از سهم بازار دارویی ایران را در اختیار دارد.
در دسامبر ۲۰۲۰، مخبر از یک مرکز دارویی متعلق به گروه صنایع شفا فارمد (شرکت مسئول تولید واکسن برکت) بازدید کرد. او در آن زمان وعده داد که ستاد فرمان امام در مدت شش ماه، قادر است ماهانه ۱۲ میلیون دوز واکسن تولید کند. او همچنین گفت: «ارزش واکسن ایرانی کرونا از واکسن‌های ساخت سایر نقاط جهان کمتر نیست و واکسن ساخت دانشمندان ایرانی تقریبا کمترین عوارض را دارد.» او این جملات را در شرایطی گفت که واکسن ساخت ایران هنوز روی انسان آزمایش نشده بود.
مخبر در مارس ۲۰۲۱، گفت که این شرکت اکنون آماده تولید انبوه واکسن است. او ادعا کرد: «به ملت عزیز ایران قول می‌دهیم که تا دو ماه و نیم دیگر بابت کمبود واکسن در ایران نگرانی نداریم.»
پس از واکنش آشفته دولت در روزهای اولیه همه‌گیری کرونا در ایران، بسیاری از رسانه‌های جمهوری اسلامی پروژه برکت را به شکلی گسترده پوشش دادند. مقام‌های ایرانی این تلاش را به عنوان نقطه غرور ملی به تصویر کشیدند و سعی کردند نشان دهند که ایران از نظر علمی به یکی از کشورهای پیشرفته تبدیل شده است.
برجسته‌سازی تولید واکسن ایرانی کرونا در حالی بود که شک و شبهات زیادی درباره آن وجود داشت. بر اساس بررسی مدارک موجود، به نظر می‌رسد که شرکت داروسازی شفا تا قبل از سال ۲۰۲۰، هیچ تجربه‌ای در زمینه تولید واکسن نداشت. این شرکت، به غیر از واکسن کرونا، هیچ آزمایش واکسنی را در ایران ثبت نکرده است.
شفا در سال ۲۰۲۰، سعی کرد با به خدمت گرفتن مینو محرز، پزشک مطرح ایرانی که به دلیل کارش در زمینه اچ‌آی‌وی در ایران شناخته‌شده است، اهمیت کار خود را بالا ببرد. محرز درباره همکاری و تبلیغ برای این شرکت گفت: «من این کار را پذیرفتم زیرا می‌خواستم به مردم ایران بگویم که این واکسن بی‌خطر است. همچنین این اولین واکسنی بود که در ایران ساخته می‌شد و این اهمیت زیادی داشت.»
اما برخلاف گفته‌های محرز، انستیتو پاستور ایران (یک شرکت تحقیقاتی و همکار با سازمان تحقیقات زیست پزشکی فرانسه) هم در پروژه‌ای با موسسه معتبر فینالی (Finlay) کوبا در حال همکاری بود. واکسن آن‌ها اواخر سال ۲۰۲۰ در کوبا به مرحله آزمایش بالینی در مقیاس کوچک وارد شد و طبق بررسی جدول زمانی تحقیقات بالینی، با پیشرفت آزمایش، این تلاش کوبایی-ایرانی از واکسن برکت جلوتر بود.
اوایل ژوئن ۲۰۲۱، هم برکت و هم انستیتو پاستور از سازمان غذا و داروی ایران تایید اضطراری واکسن‌هایشان را درخواست کردند. در این میان، مینو محرز علنا از این سازمان خواست که واکسن برکت را تایید کند. یک روز بعد از آن بود که نجفی، معاون تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت، نامه خود را به وزیر مربوطه ارسال کرد. نجفی خاطرنشان کرد که هیچ یک از موسسات داده‌های آزمایشی فاز ۳ را ارسال نکرده‌اند و برکت حتی بیشتر داده‌های فاز ۲ خود را هم نفرستاده است. او هشدار داد که تایید واکسن‌ها بدون شواهد علمی کافی خطرناک است و می‌تواند اعتماد عمومی را تضعیف کند.
با تمام این هشدارها، زمانی که نمکی، وزیر بهداشت، در ۱۴ ژوئن ۲۰۲۱ اعلام کرد که واکسن برکت تاییدیه اضطراری را دریافت کرده است، تنها اطلاعاتی که در مورد این واکسن در دسترس عموم قرار گرفت، یک مطالعه پیش‌بالینی از تاثیر آن بر حیوانات بود که تنها چهار روز قبل منتشر شده بود.
اگرچه رسانه‌های ایرانی یک ماه پیش از آن، از آغاز فاز ۳ آزمایشی برکت خبر داده بودند، به گفته محققان درگیر ساخت واکسن که تاریخ شروع را فاش کردند، این آزمایش تا ۱۶ ژوئن ۲۰۲۱، یعنی دو روز پس از اعلام کسب تایید اضطراری، آغاز نشد. وزیر بهداشت ایران در آن زمان گفت که درخواست انستیتو پاستور برای مدت کوتاهی به دلیل «نقص» در چند سند، کنار گذاشته شد، اما آن واکسن هم در نهایت تایید شد.
پس از کسب سودهای کلان برای افراد مرتبط با پروژه واکسن‌سازی برکت، آنچه در نهایت اتفاق افتاد، این بود که تولیدکنندگان گفتند تولید این واکسن با مشکل مواجه شده است. آن‌ها تحریم‌ها را عامل تاخیر در واردات تجهیزات ضروری دانستند؛ در حالی که به گفته ناظران، بی‌تجربگی این شرکت عامل شکست آن بود. بر اساس شواهد، تا ماه ژانویه، برکت تنها ۲۴.۷ میلیون دوز واکسن تولید کرد؛ کمتر از نیمی از آنچه مخبر به خامنه‌ای وعده داده بود.
یک سال بعد
در سالی که وزارت بهداشت به واکسن برکت چراغ سبز نشان داد، اطلاعات جدید اما محدودی در مورد این واکسن منتشر شد. کامل‌ترین اطلاعاتی که در دسترس عموم قرار گرفت، یک مقاله دانشگاهی منتشر شده در ماه آوریل در مجله پزشکی بریتانیا بود. این مقاله گزارش داد که واکسن برکت آنتی‌بادی‌هایی علیه ویروس کرونا تولید می‌کند و عوارض جانبی جدی ندارد. این اطلاعات در حالی منتشر شد که این یافته‌ها تنها بر اساس آزمایش‌های فاز یک و دو مطالعاتی بود. نویسنده اصلی مقاله مینو محرز، پزشکی بود که از سوی موسسه شفا استخدام شده بود.
مجله بریتانیا فاش نکرد که شرکت سازنده واکسن به محرز پول پرداخت کرده است، موضوعی که به گفته متخصصان اخلاق علمی، یک نقض اخلاقی محسوب می‌شود.
صورت‌های مالی شفا نشان می‌دهد که این شرکت اواخر سال ۲۰۲۰ حدود شش هزار دلار به محرز پرداخت کرده است. این متخصص به سوالات ایمیل شده در مورد این مبلغ پرداخت‌شده و افشا نکردن آن پاسخی نداد. با این حال سخنگوی مجله پزشکی بریتانیا اعلام کرده است که در حال بررسی این موضوع است.
درنهایت، با وجود تمام ادعاهای جمهوری اسلامی درمورد تولید واکسن کرونا، بسیاری از ایرانی‌ها با واکسن‌های خارجی واکسینه شدند. مخبر که از سمت خود به عنوان مدیر اجرایی شرکت ستاد فرمان امام کنار رفت، با روی کار آمدن ابراهیم رئیسی به عنوان رئیس جمهوری جدید ایران، به عنوان معاون او منصوب شد. در یکی از اولین اقدامات مخبر، او به وزارت بهداشت دستور داد که میلیون‌ها دوز واکسن ساخت خارجی را فوری وارد کند. به گفته سازمان جهانی بهداشت، تا پایان ماه ژوئيه، کمتر از شش درصد از ۱۵۲ میلیون دوز واکسن کرونا که به ایرانی‌ها تزریق شد، از سوی شرکت برکت تولید شده بود.
