وضعیت در منطقه ناگورنو قره‌باغ بار دیگر متشنج شده است. جمهوری آذربایجان اخیرا اعلام کرد عملیاتی به نام «عملیات انتقام» را در منطقه ناگورنو (یا همان جمهوری خودمختار آرتساخ با اکثریت ارمنی‌تبار که پایتخت آن استپاناکرت است) علیه جدایی‌طلبان ارمنی آغاز کرده است.

جمهوری آذربایجان ادعا می‌کند که نخست جدایی‌طلبان ناگورنو قره‌باغ به خاکش حمله کردند و یک سرباز آذربایجانی هم کشته شد و این عملیات به تلافی آن حمله انجام می‌شود. این کشور همچنین مدعی است که نیروهایش شماری از بلندی‌های راهبردی در منطقه ناگورنو قره‌باغ را به تصرف درآورده‌اند و طی آن دو سرباز ارمنی را کشته شده‌اند.

آتش جنگ در ناگورنو قره‌باغ در حالی شعله‌ور شد که این منطقه تحت حمایت نیروهای حافظ صلح روسیه قرار دارد. پس از جنگ کوتاه‌مدت اما خونین ۲۰۲۰، بر اساس یک توافق سه‌جانبه، در این منطقه آتش‌بس شد و نیروهای روسی برای حفظ امنیت و ثبات و جلوگیری از جنگ در این منطقه مستقر شدند. در حالی‌ که هر دو طرف آذربایجانی و ارمنی از این توافق ابراز خشنودی می‌کردند؛ اما پس از حمله روسیه به اوکراین و طولانی شدن جنگ در آنجا، تعهدات روسیه در ناگورنو قره‌باغ زیر سوال رفت و مسکو ناچار شد بخشی از نیروهای حافظ صلح روسیه را که با منطقه آشنایی بیشتری داشتند، از آنجا خارج کند و به‌جای آن‌ها سربازان جوانی را بفرستد که تجربه و آشنایی کمتری داشتند.

اکنون درگیری‌های تازه میان نیروهای آذربایجانی و جدایی‌طلبان ارمنی در این منطقه، آتش‌بس ضعیفی را که بر مبنای آن توافق شده بود، به خطر انداخته است.

انتخاب این زمان برای حمله به ناگورنو قره‌باغ از سوی آذربایجان قابل درک است؛ چون مقام‌های دولتی در باکو به‌خوبی می‌دانند که مسکو در وضعیتی نیست که بتواند با جدیت در مقابل آن‌ها بایستد و به سبب زیر پا گذاشتن توافق و شکستن آتش‌بس، مجازاتشان کند. گرچه آذربایجان اتهام نقض توافق ۲۰۲۰ را نمی‌پذیرد و جدایی‌طلبان را که «تشکیلات غیرقانونی ارمنی» می‌خواند، مسئول شکستن توافق‌ آتش‌بس می‌داند.

به گفته رسانه‌های آذربایجانی، «تروریست‌های مسلح» تشکیلات غیرقانونی ارمنی به منطقه تحت حمایت نیروهای حافظ صلح روسیه حمله کرده‌اند. در مقابل، نیکول‌ پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، اتهام‌های باکو را رد و تاکید می‌کند که هیچ نیروی نظامی ارمنی در ناگورنو قره‌باغ حضور ندارد.

گفتنی است جدایی‌طلبان ناگورنو قره‌باغ که خود را جمهوری خودمختار آرتساخ می‌نامند، چندی پیش، از اینکه ممکن است ارمنستان در چارچوب یک سازش صلح‌آمیز احتمالی با آذربایجان کنار بیاید و بر سر آن‌ها با باکو معامله کند، اظهار ناامیدی کردند. حتی چندی پیش، گزارش‌هایی منتشر شد که مقام‌های بلندپایه آرتساخ به این فکر افتاده‌اند با یک همه‌پرسی، جمهوری خودمختار خود را به روسیه ملحق کنند. البته تاکنون هیچ‌ نشانه‌ای وجود ندارد که کرملین درباره این گزینه که به روابط مستحکمش با آذربایجان به‌شدت آسیب خواهد زد، به طور جدی می‌اندیشد.

از سوی دیگر، وزارت دفاع روسیه ارتش آذربایجان را به نقض توافق آتش‌بس متهم کرده و وزارت خارجه روسیه هر دو طرف درگیر را به خویشتنداری و پایبندی به توافق‌نامه آتش‌بس فرا خوانده و افزوده است: «انتظار داریم اختلاف‌ها تنها از راه سیاسی و دیپلماسی حل شوند و هر دو طرف به بیانیه مشترکی‌ که سران روسیه، آذربایجان و ارمنستان در ۹ نوامبر ۲۰۲۰ امضا کردند، به طور جدی و قاطع، پایبند بمانند».

همچنین اتحادیه اروپا از همه طرف‌های درگیر خواست «تنش‌ها را متوقف کنند، به آتش‌بس کاملا احترام بگذارند و برای جست‌وجوی یک راه‌حل مسالمت‌آمیز، به میز مذاکره بازگردند».

بر اساس توافق‌نامه آتش‌بس ۲۰۲۰، مناطقی پیرامون ناگورنو قره‌باغ به آذربایجان بازگردانده شد و نیروهای حافظ صلح روسیه در گذرگاه لاچین که ارمنستان را به ناگورنو قره‌باغ وصل می‌کرد، مستقر شدند. تنش کنونی سر ایجاد یک کریدور است. جمهوری آذربایجان مدعی است که طبق توافق‌ باید کریدوری از طریق ارمنستان ایجاد شود که باکو را به جمهوری خودمختار نخجوان و ترکیه متصل کند؛ در حالی‌ که ارمنستان این ادعا را رد می‌کند و می‌گوید در این باره هیچ بحثی صورت نگرفته است.

باید یادآور شویم که در جنگ میان آذربایجان و ارمنستان بر سر ناگورنو قره‌باغ که در سال ۲۰۲۰ درگرفت، ترکیه جانب آذربایجان را گرفت و از نظر تسلیحاتی و مشورتی کمک‌های زیادی در اختیار باکو گذاشت. بنا بر گزارش رویترز، چند ماه پیش از شروع جنگ، صادرات نظامی ترکیه به آذربایجان از جمله پهپادهای بیرق‌دار، افزایش چشمگیری یافت.

با وجودی‌ که ترکیه در سال‌های گذشته نزدیک‌ترین متحد نظامی باکو به حساب می‌رفت، حالا پیگیرانه تلاش می‌کند تا از راه گفت‌و‌گوهای جداگانه با ایروان، روابط دیپلماتیک خود با ارمنستان را عادی کند.

البته اتحادیه اروپا هم اخیرا تلاش‌هایی به راه انداخت و سعی کرد به عنوان میانجی، طرف‌های درگیر را به آتش‌بس متقاعد کند اما چون اتحادیه اروپا در منطقه حضور تاثیرگذاری ندارد، نمی‌تواند آتش‌بسی را بر آن‌ها تحمیل کند. تنها کشوری که از همه بیشتر می‌تواند در این راستا نقش ایفا کند، روسیه است؛ چرا که هر دو کشور آذربایجان و ارمنستان، از جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی بودند که رهبری آن را مسکو بر عهده داشت. از همین رو از زمانی‌ که این دو جمهوری به استقلال رسیدند، نیروهای روسیه در این منطقه مستقر شدند و تا حال به عنوان نیروی حافظ صلح، در آنجا فعالیت می‌کنند. با وجود آن، هر دو طرف از عملکرد کرملین ناامید و خشمگین‌اند.

 ارمنستان از اینکه روسیه در زمینه مراقبت از آتش‌بس و گشوده شدن دروازه گفت‌و‌گو کار قابل‌توجهی انجام نمی‌دهد، خشمگین است. آذربایجان هم از این عصبانی است که چرا مسکو در جنگ ۱۹۹۴ پس از ایجاد آتش‌بس، منطقه ناگورنو قره‌باغ را در اختیار نیروهای طرفدار ارمنستان باقی گذاشت.

در کل می‌توان گفت که شبح جنگ بار دیگر در افق ناگورنو قره‌باغ سایه افکنده و به نظر می‌رسد اگر روسیه و ترکیه برای حل بحران تلاشی جدی و حقیقی نکنند، ممکن است تنش‌ها در منطقه ناگورنو قره‌باغ افزایش یابد و به یک جنگ تمام‌عیار مبدل شود.