حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی با حضور در کمیسیون کشاورزی مجلس، اقدامات یازده ماهه وزارت امور خارجه در حوزه دیپلماسی آب و مباحث زیست محیطی از جمله مقابله با پدیده گرد و غبار را تشریح کرد. در این جلسه، نمایندگان مجلس در مورد حقابه ایران از هیرمند و ارس، و مقابله با پدیده گرد و غبار به بحث پرداختند.

به گزارش ایرنا امیرعبداللهیان در موضوع حقابه ایران از ارس به تشکیل کمیته مشترک آبی ایران و ترکیه برای اولین بار در ماه‌های گذشته اشاره کرد. وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی در موضوع حقابه ایران از هیرمند و ارس نیز گفت: «حتی از یک قطره از سهم ملت ایران از حقابه‌های تاریخی و مرزی نخواهیم گذشت.»

سدسازی ترکیه بر روی رودخانه ارس باعث بروز مشکلاتی بین این کشور با ایران، عراق و سوریه شده است. ترکیه از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۰، ۵۸۵ سد روی رودخانه‌هایش احداث کرده است. پروژه‌های سدسازی داپ و گاپ مهم‌ترین پروژه‌های سدسازی ترکیه است که بر کشورهای همسایه‌اش تاثیر می‌گذارد. پروژه‌هایی که افزایش بحران ریزگردها در ایران و عراق را در پی خواهد داشت. هرچند سخنگوی وزارت خارجه ترکیه، تاثیر این سدسازی‌ها را بر ایجاد گردوغبار در ایران و عراق بی‌تاثیر می‌داند. در طرح گاپ احداث ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه برقی پیش بینی شده است. هشت سد بزرگ از جمله آتاتورک در رودخانه فرات و ایلیسو در دجله احداث شده است. این طرح بیش از ۶۰ هزار میلیارد مترمكعب آب از حقابه رودخانه‌های دجله و فرات را به خود اختصاص می‌دهد.

به گزارش همشهری خشک شدن دشت‌های ایران، عراق و سوریه، نابودی ۹۰۰ هزار هکتار مزارع کشاورزی و نابودی گونه‌های مختلف جانوری از عواقب عملیاتی شدن کامل این طرح است. در سال‌های اخیر، در اثر کاهش حق‌آبه عراق و سوریه از دجله و فرات به یک سوم، این دو کشور که با بحران‌های پس از جنگ هم روبرو هستند، میزبان کانون‌های جدید ریزگرد هم شده‌اند، این درحالی است که به گفته وزیر آب و جنگل‌داری ترکیه، تا سال ۱۴۰۲، تعداد سدهای مورد بهره‌برداری این کشور، به حدود ۱۵۰۰ سد خواهد رسید. ادامه این طرح، در نهایت بخش‌هایی از تالاب «هورالعظیم» خوزستان ایران را هم خشک خواهد کرد.

از سوی دیگر عراق نیز به زودی پروژه‌ای را آغاز خواهد کرد که به پیش‌بینی خود عراقی‌ها منجر به اعتراض ایران خواهد شد. دولت عراق طرح مطالعاتی احداث یک سد بر روی «اروندرود» را با همکاری یک شرکت ایتالیایی به پایان برده و قصد دارد با این سد میلیارد‌ها متر مکعب آب از این رودخانه جمع‌آوری کند. نجم عبد‌طارش، مشاور کمیته بهبود کیفیت آب عراق این احتمال را مطرح کرده که احداث این سد با اعتراض ایران همراه شود و مدعی شده است که «این مسئله را می‌توان با ساخت سدی در جنوب بصره حل کرد و به طرف ایرانی اطمینان داد که بنادرش تحت تاثیر این سد قرار نخواهند گرفت.»

پروژه احیای دریاچه ارومیه

ایران نیز با پروژه‌هایی مشابه به این خشکسالی در منطقه دامن می‌زند. پروژه انتقال آب از زاب به دریاچه ارومیه، پروژه‌‎ای بود که از دولت روحانی به بهانه احیای دریاچه ارومیه آغاز شد. این پروژه سال گذشته با اعزام خبرنگاران برای تهیه گزارش به حاشیه رفت و اتوبوس خبرنگاران اعزامی دچار سانحه شد و دونفر از خبرنگاران این اتوبوس جان باختند. این پروژه بر روی رودخانه زاب کوچک و شاخه‌های بالادست آن اجرا شده است. پتانسیل منابع آب موجود در این طرح بر پایه آمار و اطلاعات به میزان ٨٧٠ میلیون متر مکعب تخمین زده شدە بود. رودخانه زاب از ارتفاعات سیاه‌کوه واقع در مرز ایران و عراق به نام رود لاوین سرچشمه می‌گیرد.

این انتقال در نهایت منجر به خشک شدن زاب و پس از آن سد دوکان در اقلیم کردستان و هورهای عراق خواهد شد. مساله‌ای که افزایش پدیده گرد و غبار در جنوب ایران و همچنین عراق را در پی خواهد داشت. 

اسماعیل کهرم، مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در سال ۹۴ با شروع این طرح، در گفتگو با ایسنا هشدار داده بود: «یک جنبه از طرح مربوط به مقررات بین‌المللی است که در سال ۲۰۱۲ تصویب شده که طبق آن رودخانه‌هایی که از یک کشور منشا می‌گیرند و به کشور دیگر می‌ریزند، مجوز برداشت توسط کشور مبدا را ندارند. بنابراین چون از نظر مقررات بین‌المللی امکان اجرای این طرح وجود ندارد، عراق می‌تواند به مجامع بین‌المللی شکایت ببرد، ولی چون در حال حاضر این کشور گرفتاری‌های بسیاری دارد، فرصتی برای شکایت از ایران ندارد.»

کهرم جدا از ایجاد درگیری میان ایران و عراق، این پروژه را از پیش ناموفق می‌دانست چرا که گنجایش دریاچه ارومیه ۳۷ میلیارد متر مکعب است و این مقدار کفاف احیای دریاچه ارومیه را نمی‌دهد و ۶۰۰ میلیون متر مکعب که از زاب می‌شود دریافت کرد در مقابل ۳۷ میلیارد متر مکعب معادل یک پنجم است و این مقدار آب نمی‌تواند هیچ مشکلی را حل کند.

حق‌آبه هیرمند زیر دست طالبان

حق‌آبه ایران از رود هیرمند ۱۶۵ سال پیش و پس از جدایی هرات از ایران، تبدیل به یک مورد مناقشه میان ایران و افغانستان شد. مناقشه‌ای که در دوره‌های مختلف میان دو کشور وجود داشته و همزمان با خشکسالی‌ها اوج گرفته است.

اکنون پس از وعده‌های طولانی، طالبان مدعی شده است که به زودی حق‌آبه ایران را پرداخت خواهد کرد. اختر محمد نصرت، سخنگوی وزارت انرژی و آب دولت طالبان، یکشنبه نهم مرداد در این باره گفت: «مطابق با توافق‌نامه ۱۳۵۱ در حالت عادی ایران ۲۲ مترمکعب در یک ثانیه حقابه دارد و ما ۴ مترمکعب نیز به دلیل حسن هم‌جواری به این کشور پرداخت می‌کنیم و اگر خشکسالی باشد، به همان اندازه آب کمتری به سمت ایران جاری می‌شود.»

پیش از این جمهوری اسلامی اعلام کرده بود که همکاری با طالبان را مشروط به تامین حقابه هیرمند کرده است. امیر عبدالهیان خطاب به مقامات طالبان گفته بود که اگر مسئله حقابه ایران از هیرمند حل نشود، بر همکاری طرفین در سایر حوزه‌ها تاثیر منفی خواهد گذاشت. در حالی که در توافق میان دو کشور تاکید شده بود که حقابه ایران در دوره‌های خشکسالی می‌تواند کمتر از ۲۶ مترمکعب در ثانیه باشد. در سال‌های اخیر کاهش میزان آب ورودی به ایران به دلیل خشکسالی در افغانستان باعث مناقشه بین دوکشور شده است.

افغانستان نیز مدتی‌ است بر پروژه‌های سدسازی و سیستم‌های آبیاری برای افزایش ظرفیت آب شیرین این کشور تمرکز کرده است. اما این پروژه‌ها به‌خصوص در مناطق نزدیک به مرز ایران همواره مورد حمله قرار گرفته‌ بودند. درحالی که مقامات محلی گروه تروریستی طالبان را مسئول این حملات عنوان می‌کردند، این گروه مسئولیت این حملات را بر عهده نمی‌گرفت.