زندگی مهاجران افغان در ایران؛ فقر، رنج روانی و ادامه بی‌سرنوشتی

بخش عمده افرادی که در ۹ ماه گذشته از افغانستان وارد ایران شدند، کارمندان دولت پیشین‌اند

در سال ۲۰۲۱میلادی، ۵۰۰ هزار شهروند افغانستان، وارد ایران شده‌اند-MOHAMMAD JAVADZADEH / IRANIAN RED CRESCENT / AFP

بسیاری از مهاجران افغان در ایران، به‌ویژه افرادی که پس از فروپاشی دولت پیشین افغانستان به این کشور پناه بردند، در وضعیت دشوار اقتصادی به‌سر می‌برند و رنج بلاتکلیفی و آینده مبهم، آنان را دچار بیماری‌های روانی کرده است.

حمیدالله احمد در دولت پیشین، مدیر یک شرکت پیمانکاری در شهر مزارشریف بود که با سازمان‌های خارجی فعال در افغانستان کار می‌کرد. او با تاسیس یک شرکت کوچک پیمانکاری در سال ۲۰۰۸، با شرکت‌های آمریکایی و اروپایی که در زمینه ارائه خدمات به ارتش و پلیس ملی افغانستان فعال بودند، کار می‌کرد. شرکت پیمانکاری حمیدالله به‌سرعت رشد کرد. وقتی دولت پیشین افغانستان در پانزدهم اوت ۲۰۲۱ به‌سرعت فروپاشید، کار و اشتغال حمیدالله که به حضور نظامیان خارجی و نظامیان دولت افغانستان وابسته بود، تعطیل شد. خودروهای شرکت پیمانکاری او به صورت اجاره در اختیار سپاه ارتش ۲۰۹ شاهین در مزارشریف قرار داشتند و طالبان همه امکانات نظامی و وسایل این مرکز بزرگ نظامی را تصاحب کردند.

موضع طالبان در برابر کسانی که در بخش‌های تدارکات و خدمات، با ارتش و نیروهای امنیتی دولت افغانستان کار می‌کردند، مشخص بود. به باور طالبان، آن‌ها «مزدوران داخلی» محسوب می‌شوند که به «اشغالگران خارجی» در جنگ علیه «مجاهدین» کمک کرده‌اند و مجازاتشان مرگ است.

فرمان عفو عمومی رهبری طالبان روز ۱۷ اوت و دو روز پس از فروپاشی دولت پیشین، صادر شد و این گروه به همه اطمینان دادند که از هیچ کسی انتقام گرفته نمی‌شود. طالبان همچنین اعلام کردند که مقام‌ها و کارمندان دولت پیشین باید هر چیزی را که متعلق به دولت است به این گروه بسپارند و اگر وسیله شخصی افراد در اداره‌های دولتی قرار دارد، برای دریافت آن مراجعه کنند.

Read More

This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)

حمیدالله، با دلگرمی به این فراخوان طالبان، برای تحویل گرفتن پنج خودروی هایلوکس که به سپاه ۲۰۹ شاهین اجاره داده بود، به دفتر یکی از فرماندهان طالبان مراجعه کرد. او اسناد مالکیت خودروها، مجوز فعالیت شرکت پیمانکاری و مشخصات خودش را نیز ارائه کرد. حمیدالله گفت: «به فرمانده طالبان گفتم خدا را شکر، رهبری امارت اسلامی، عفو عمومی اعلام کرد و در ضمن مسئولان امارت به همه مژده دادند که می‌توانند وسایل شخصی خود را از اداره‌های دولتی تحویل بگیرند.»

حمیدالله که به دریافت خودروهایش دلگرم بود، دو قبضه اسلحه شخصی‌اش را که جواز حمل آن را از وزارت داخله (کشور) دولت پیشین گرفته بود، به طالبان تسلیم کرد. فرمانده طالبان از او استقبال کرد و گفت منتظر باشد تا در مورد اسنادش تحقیق شود و سپس خودروهایش را تحویل بگیرد. فردای آن روز، در حالی که هنوز از خواب بیدار نشده بود، خانه‌اش را نظامیان واحد ویژه طالبان به نام بدری، محاصره کردند. طالبان، دست‌ و پایش را بستند و او را با خود بردند. حمیدالله ۶۴ روز در زندان طالبان در شهر مزارشریف محبوس بود و در نهایت، اواخر دسامبر، با پرداخت ۱۳ هزار دلار به یکی از فرماندهان ارشد این گروه، از زندان آزاد شد.

او پس از آزاد شدن از زندان، به ایران فرار کرد و اکنون در کرج زندگی می‌کند. حمیدالله گفت طالبان وقتی متوجه شدند که شرکت پیمانکاری او با خارجی‎‌ها همکاری داشته است، از او اسلحه و پول خواستند. حمیدالله نه‌ تنها پنج خودرو از دست داد، بلکه ۱۳ هزار دلار هم به طالبان پرداخت کرد و مبلغ‌های هنگفت دیگری هم در مدت ۶۴ روز حبس، هزینه کرد تا از خودش در مقابل اعدام و شکنجه‌های بیشتر حفاظت کند.

او مانند هزاران شهروند دیگر افغانستان، راه و چاره‌ دیگری به‌جز پناه بردن به ایران نداشت. او اکنون حدود پنج ماه است که در کرج، بدون آینده روشن‌ در رنج روانی و انزوای ناخواسته به‌سر می‌برد. حمید‌الله به ایندیپندنت فارسی گفت پس از پایان ویزای مسافرتی‌اش در ایران که سه ماه زمان داشت، به دشواری توانسته است برای سه ماه دیگر ویزا بگیرد و مشخص نیست که در پایان سه ماه دوم، می‌تواند دوباره ویزا یا اقامت موقت بگیرد یا خیر. طالبان پس از خروج حمیدالله از افغانستان، پدرش را زندانی کردند. پدر حمیدالله اواخر اردیبهشت، با پرداخت دو هزار دلار از زندان آزاد شد.

پس از فروپاشی دولت پیشین، بخش عمده مهاجرانی که از افغانستان وارد ایران شدند شامل کارمندان دولت پیشین به‌ویژه نظامیان، قاضی‌ها، اعضای پلیس محلی و نیروهای خیزش مردمی، همکاران سازمان‌های خارجی و سرمایه‌دارانی‌اند که هرکدامشان به دلایل مختلف در معرض تهدید و تعقیب طالبان قرار دارند.

حمیدالله به دلیل داشتن پولی که از سال‌ها کار پیمان‌کاری با نیروهای خارجی به‌دست آورده بود، توانست در شهرستان کرج، یک آپارتمان اجاره کند، اما بسیاری از افسران، سربازان، فرماندهان و مقام‌های دولت پیشین، همه چیزشان را در افغانستان رها کرده‌اند و برای ادامه زندگی در ایران، چاره‌ای بجز کارگری در مزارع و ساختمان‌ها ندارند. بسیاری از آنان که اعتبار ویزای سه‌ماهه مسافرتی‌شان در ایران تمام شده است، جرات خارج شدن از خانه را ندارند و از بازداشت شدن به‌وسیله نیروهای امنیتی ایران و اخراج به افغانستان می‌ترسند.

او می‌گوید در سال‌های گذشته، به کشورهای مختلف جهان سفر کرده است و در هر سفر برای بازگشت به افغانستان لحظه‌شماری می‌کرد، اما اکنون درهای افغانستان به رویش بسته شده است، چون اگر بازگردد یا زندانی می‌شود یا کشته خواهد شد. حمیدالله در مورد وضعیت روانی‌اش گفت: «صبح تا شام پای اینترنت نشسته‌ام و اوضاع افغانستان را دنبال می‌کنم. شب‌ها نیز به کمک قرص خواب‌آور، تلاش می‌کنم چند ساعت بخوابم. ابهام در مورد اینکه فردا و پس فردا برایم چه اتفاقی می‌افتد آزارم می‌دهد.»

محمدقاسم یوسفی، افسر ارتش دولت پیشین افغانستان بود. او نیز پس از فروپاشی دولت پیشین، به ایران پناه برد. یوسفی پس از حدود ۹ ماه زندگی در ایران، روز پنجشنبه ۵ خرداد، برگه‌ای را در صفحه فیس‌بوک خود به اشتراک گذاشت و نوشت: «تشکر از همسایه خوب ما، جمهوری اسلامی ایران.» این برگه که عکس سیاه‌وسفید قاسم یوسفی در حاشیه آن نصب شده، سند اقامت موقت است که به این افسر پیشین ارتش افغانستان اجازه می‌دهد از ۵ خرداد تا ۳۰ مهر‌ در حوالی شهرستان قرچک زندگی کند. اداره کل امور اتباع و مهاجرین خارجی این سند با عنوان «برگه سرشماری» را برای محمدقاسم یوسفی صادر کرده است.

وزارت کشور و اداره کل امور اتباع و مهاجرین خارجی جمهوری اسلامی ایران از ۱۴ اردیبهشت طرح سرشماری مهاجران افغان ساکن ایران و صدور اقامت موقت برای شماری از آنان را آغاز کرد که تا ۱۷ خرداد ادامه خواهد داشت. مراجعه به دفاتر اداره اتباع و مهاجرین جمهوری اسلامی ایران برای همه مهاجران افغان ساکن ایران اجباری است و کسی که از مراجعه به این دفاتر خودداری کند، با او همچون فرد غیرمجاز برخورد خواهد شد.

یاسین رضایی، کارمند دولت پیشین افغانستان که از ترس طالبان به ایران پناه برده‌، ازجمله افرادی است که پس از مراجعه به اداره کل اتباع و مهاجرین خارجی در شهرستان ساوه، برگه اقامت چهارماهه دریافت کرده است. افرادی که این برگه را دریافت می‌کنند فقط در محدوده شهرهایی که در این برگه درج شده است، می‌توانند زندگی کنند.

یاسین رضایی به ایندیپندنت فارسی گفت برگه‌ اقامت موقت کمتر از شش ماه که برای مهاجران افغان صادر می‌شود، هیچ‌گونه امتیاز دیگری ازجمله دسترسی به خدمات بهداشتی و دسترسی کودکان به آموزش را ندارد و به احتمال زیاد، تمدید دوباره آن نیز ممکن نخواهد بود. رضایی به نقل از کارمندان اداره کل اتباع و مهاجرین جمهوری اسلامی ایران گفت احتمال تمدید اقامت موقت مهاجران افغان، تنها در صورتی ممکن خواهد بود که سازمان ملل، امکانات مالی آن را برای حکومت جمهوری اسلامی فراهم کند.

او افزود از یک‌سو طرح سرشماری و صدور اقامت موقت راه‌اندازی شده و از سوی دیگر، اخراج مهاجران افغان افزایش یافته است. به گفته رضایی، در میان کسانی که روزانه از ایران به افغانستان اخراج می‌‌شوند، افسران نیروهای امنیتی و کارمندان دولت پیشین نیز هستند که سپردن آنان به طالبان، زندگی‌شان را با خطر جدی زندان یا کشته شدن روبه‌رو می‌کند.

هرچند تاکنون سرشماری دقیقی از مهاجران افغان در ایران انجام نشده است، اما یک گزارش کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۱ میلادی، حدود ۵۰۰ افغان وارد ایران شده‌اند. بر اساس این گزارش، از اوایل ژانویه تا ۳۰ آوریل ۲۰۲۲ میلادی نیز حدود ۳۷ هزار افغان، وارد ایران شده‌اند. سازمان ملل متحد و دولت‌های کمک‌کننده به مردم افغانستان در ماه‌های اخیر بخشی از پول کمکی به این کشور را به مهاجران افغان ساکن ایران و پاکستان اختصاص داده‌اند، اما به دلیل بدتر شدن اوضاع حقوق بشر در افغانستان و گسترش فقر و بیکاری در کشورهای میزبان، اوضاع مهاجران همچنان نگران‌کننده و مبهم است.

افزایش سطح فقر و بالا رفتن بهای مواد خوراکی در ایران، دشواری‌های زندگی مهاجران افغان را دوچندان کرده است. بسیاری از افغان‌هایی که در ۹ ماه اخیر وارد ایران شده‌اند، خانواده‌هایشان را در افغانستان رها کرده‌اند و باید با درآمدی که از انجام کارهای سخت به دست می‌آورند، آن‌ها را حمایت کنند. اما افزایش بیکاری و فقر در ایران و ترس از بازداشت شدن به‌وسیله نیروهای امنیتی و اخراج شدن از ایران، خواب را از چشم آنان ربوده است. این وضعیت بسیاری از مهاجران افغان را دچار بیماری‌های روانی کرده است و آنان را به استفاده از قرص خواب‌آور برای چند ساعت استراحت شبانه وادار می‌کند.