انرژی همواره یکی از محورهای اصلی گسترش روابط ایران با همسایگان خود است و در جریان سفر رسمی مقام‌های جمهوری اسلامی به کشورهای همسایه، بر بهره‌گیری از ظرفیت منابع هیدروکربنی ایران برای تامین امنیت انرژی این کشورها تاکید خاصی می‌شود.

پیش از سفر ابراهیم رئیسی و جواد اوجی، وزیر نفت، به عمان، برخی رسانه‌ها از تمایل ایران برای شروع مجدد مذاکرات صادرات گاز طبیعی ایران به عمان خبر دادند. بر اساس گزارش‌ رسانه‌ها، تهران مایل است عملیات احداث و صدور گاز طبیعی به عمان شروع و پروژه خط لوله گاز طبیعی ایران به عمان که مذاکرات اولیه آن در سال ۱۳۸۳ و در زمان ریاست‌جمهوری محمد خاتمی شروع شد، دوباره از سر گرفته شود. باید در نظر داشت که ایران در شرایطی برای صادرات گاز طبیعی به عمان تمایل نشان می‌دهد که به دلیل افزایش مصرف داخلی و فقدان سرمایه‌گذاری مناسب به‌منظور افزایش ظرفیت تولید گاز طبیعی، برای صادرات، گاز طبیعی اضافی در اختیار ندارد.

سفر رئیسی به عمان  

ابراهیم رئیسی روز دوشنبه این هفته در دومین سفر خود به کشورهای عربی پس از دوحه، راهی عمان شد. پیش از این سفر، یک هیئت بازرگانی ۵۰ نفره از ایران به عمان رفته و مقدمات امضای برخی قراردادهای تجاری را فراهم کرده بود. در این بین، جواد اوجی، وزیر نفت، هم از «توافق» دو کشور برای تشکیل کمیته‌ همکاری مشترک برای توسعه میدان هنگام در مرز دریایی دو کشور، خبر داد و خبرگزاری ایرنا پس از دیدار جواد اوجی با محمد بن حمد الرمحی، وزیر نفت عمان، در مسقط، نوشت که دو کشور برای احیای مذاکرات احداث خط لوله برای انتقال گاز ایران به عمان و همچنین همکاری مشترک برای توسعه میدان نفتی «هنگام» توافق کرده‌اند.

پروژه خط لوله گاز طبیعی ایران به عمان

مذاکرات اولیه برای صادرات گاز طبیعی ایران به عمان در دهه ۸۰ شروع شد و در نهایت در زمان دولت نهم، قرارداد به امضا رسید. با توجه به اینکه تراز گاز طبیعی ایران نه در دولت خاتمی و نه در دولت احمدی‌نژاد، مثبت نبود، برای شروع صادرات گاز به عمان اقدام عملی صورت نگرفت؛ زیرا عملا گازی برای صادرات موجود نبود.

در دوران برجام، بحث خط لوله ایران-عمان بار دیگر مطرح شد و با توجه به پتانسیل تاسیسات ال‌ان‌جی عمان، تهران مایل بود برای تبدیل شدن به صادرکننده ال‌ان‌جی از تاسیسات ال‌ان‌جی عمان بهره گیرد. باید در نظر داشت که بر اساس تفاهم‌نامه‌ای که امضا شد،‌ قرار بر این بود ایران گاز طبیعی را از طریق خط لوله به عمان منتقل کند و این گاز طبیعی به ال‌ان‌جی تبدیل و به ایران تحویل داده شود تا ایران بتواند ال‌ان‌جی تحویلی را به کشورهای دیگر به‌ویژه اروپا صادر کند.

بنا بر اظهارات مهران امیرمعینی،‌ معاون مدیر بین‌الملل در بازاریابی و عملیات گاز شرکت ملی نفت ایران، میزان گازی که قرار بود به‌منظور تبدیل به ال‌ان‌جی به عمان ارسال شود، ۱.۵ میلیون تن در سال یعنی حدود شش میلیون مترمکعب در روز بود و قرار بر این بود که این میزان به‌تدریج افزایش یابد.

 موانع موجود بر سر اجرایی شدن پروژه

در پی تحریم‌های متعددی که در سال‌های اخیر به دلیل برنامه هسته‌ای ایران اعمال شد، ایران نتوانست منابع مالی و فناوری لازم برای افزایش ظرفیت تولید نفت و گاز را جذب کند. فقدان جذب منابع مالی باعث شد تا اکثر پروژه‌های عمده صنعت انرژی ایران با مشکلات زیادی مواجه شوند. در این بین، حمله به سفارت عربستان در تهران و کنسولگری این کشور در مشهد نیز نه‌تنها قطع روابط دیپلماتیک ایران با عربستان را در پی داشت، بلکه بر روابط ایران با سایر کشورهای عرب منطقه نیز تاثیر بدی گذاشت و طبیعی است که پروژه خط لوله گاز طبیعی ایران به عمان نیز از این حادثه متاثر شد.

باید در نظر داشت که عمان در سال‌های اخیر برای تامین گاز طبیعی موردنیاز از منابع داخلی سرمایه‌گذاری زیادی انجام داد و با توجه به حجم سرمایه‌گذاری‌ها، نیاز این کشور به واردات گاز طبیعی از سایر کشورها به‌تدریج کاهش یافت. ظرفیت تولید گاز طبیعی عمان سالانه ۳۷ میلیارد مترمکعب است که تقریبا ۲۷ میلیارد مترمکعب آن در داخل مصرف می‌شود و بقیه به ال‌ان‌جی، تبدیل و به بازارهای جهانی صادر می‌شود.

ظرفیت سالانه مایع‌سازی گاز طبیعی عمان حدود ۱۵ میلیارد مترمکعب است و عمان می‌تواند این حجم ال‌ان‌جی را صادر کند؛ اما به دلیل کمبود گاز، همواره دو تا چهار میلیارد مترمکعب آن بدون استفاده می‌ماند. 

عمان در یک بازه زمانی ۱۰ ساله، از واردکننده گاز طبیعی به صادرکننده ال‌ان‌جی تبدیل شد؛ در حالی که ایران با دارا بودن دومین ذخیره گاز طبیعی جهان، به ادعای مسئولان در سال‌های آینده، در صورت فقدان سرمایه‌گذاری مناسب، به واردکننده انرژی تبدیل خواهد شد.

روابط پرتنش ایران با امارات نیز از عواملی بود که باعث شد پروژه خط لوله ایران به عمان با مشکل مواجه شود. مسیر امارت برای کوتاه کردن مسیر خط لوله مقرون‌به‌صرفه بود. برای جلوگیری از ورود این خط لوله به آب‌های تا عمق یک کیلومتر به اجازه از امارات برای احداث خطوط لوله در آب‌های این کشور نیاز بود اما با توجه به شرایط منطقه‌ای، امارات چنین پیشنهادی را رد کرد.

افت فشار در میدان پارس جنوبی که تامین‌کننده ۷۰ درصد گاز طبیعی ایران است، به مسئله اصلی صنعت گاز طبیعی ایران تبدیل شده است. پیش‌بینی‌ می‌شود با توجه به اینکه تولید در میدان پارس جنوبی به نیمه دوم عمر خود رسیده و سرمایه‌گذاری لازم برای جلوگیری از افت فشار نیز صورت نگرفته است، سالانه ۱۰ میلیارد مترمکعب از ظرفیت تولید پارس جنوبی کاسته شود.  

افزایش میزان مصرف داخلی در ایران نیز از چالش‌های مهم اجرایی کردن پروژه خط لوله ایران به عمان است. با نگاهی به میزان تولید و مصرف گاز طبیعی در سال ۱۴۰۰، به‌راحتی مشخص می‌شود که ایران برای تبدیل شدن به تامین‌کننده مطمئن گاز طبیعی برای کشورهای همسایه راه درازی در پیش دارد. میزان مصرف گاز طبیعی در ایران در سال ۱۴۰۰ در قیاس با سال قبل‌تر، حدود شش میلیارد مترمکعب افزایش یافت و به ۲۳۸ میلیارد مترمکعب رسید و با توجه به این حجم افزایش مصرف، ایران فقط ۱۷ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی مازاد برای صادرات به عراق و ترکیه داشت و به دلیل کمبود گاز در شبکه سراسری ایران جریان گاز صادراتی به عراق و ترکیه را قطع کرد که با نارضایتی این کشورها روبه‌رو شد.

با توجه به شرایط فوق، اگر ایران خواهان بهره‌گیری از تاسیسات ال‌ان‌جی عمان برای شروع صادرات ال‌ان‌جی است، باید هرچه سریع‌تر شرایط امضای توافق‌نامه هسته‌ای را فراهم کند؛ زیرا تنها با وجود توافق هسته‌ای و رفع تحریم‌ها، می‌تواند ظرفیت تولید گاز طبیعی را افزایش دهد و با اجرایی کردن برخی پروژه‌های انتقال گاز طبیعی به کشورهای همسایه، سطح همکاری‌های منطقه‌ای را بالا ببرد.

کشورها با صادرات انرژی و ایجاد وابستگی متقابل از بروز تنش‌ها در منطقه جلوگیری می‌کنند. عمان به واردات گاز طبیعی ایران نیاز ندارد؛ اما ایران برای تبدیل شدن به صادرکننده ال‌ان‌جی در کوتاه‌مدت نیازمند اجرایی کردن طرح خط لوله گاز به عمان است و همه‌ این‌ها به تغییر اساسی در سیاست خارجی و دیپلماسی انرژی جمهوری اسلامی نیاز دارد.