پرسش خوفناکی که در بحبوحه رنج عظیم انسانی در میدان جنگ اوکراین مطرح می‌شود این است که آیا این جنگ می‌تواند به رویارویی هسته‌ای بین ناتو و روسیه تبدیل شود؟

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، در ۲۷ فوریه تمایل خود را برای افزایش مخاطرات درگیری تا سطح هسته‌ای اعلام کرد. او در یک برنامه تلویزیونی که به‌منظور تهدید غرب طراحی شده بود به «وزیر دفاع و رئیس ستاد کل نیروهای مسلح دستور داد که نیروهای بازدارنده را در حالت ماموریت رزمی ویژه قرار دهند». سه روز پیش‌تر، وقتی «عملیات ویژه» را اعلام کرده بود، به کسانی که در نظر داشتند در قضیه اوکراین مداخله کنند، به شکل نگران‌کننده‌ای هشدار داد این کار «عواقبی دارد که تاکنون در تاریخ خود با آن مواجه نشده‌اید».

آخرین باری که نیروهای اتمی روسیه در نوامبر ۱۹۸۳ به حالت آماده‌باش اتمی درآمدند، زمانی بود که رهبران شوروی تمرین‌های هسته‌ای ناتو را به‌اشتباه شمارش معکوس احتمالی برای جنگ هسته‌ای تعبیر کردند. چند ماه گذشت تا رهبران ایالات متحده آمریکا و ناتو دریافتند که رهبران شوروی چقدر ترسیده بودند. اطلاع از این موضوع رونالد ریگان، رئیس‌جمهوری، را به‌شدت مصمم کرد که در ۱۹۸۵ با میخاییل گورباچف رو‌در‌رو در ژنو دیدار کند، معروف است که آن‌ها در ژنو به هم قول دادند که «جنگ هسته‌ای برنده ندارد و هرگز نباید دربگیرد».

تصمیم پوتین به هشدار به نیروهای هسته‌ای روسیه، درمورد نیت‌ها و شرایط ذهنی او به ما چه می‌گوید و آیا او واقعا دکمه اتمی را فشار می‌دهد؟ بااطمینان می‌توان گفت افزایش وضعیت هشدار روسیه توام با آمادگی علنی برای حمله اتمی نبوده و پوتین بیانیه ریگان‌ـ‌گورباچف را دوباره تایید کرده است، هم به‌صورت دوجانبه با بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا، در ژو‌ئن گذشته در نشست دیگری در ژنو، و هم به‌عنوان بخشی از بیانیه گروه ‍‍پنج در ۳ ژانویه، که دوباره بر همان تعهد تاکید می‌کند. نزدیک‌ترین قیاس تاریخی با وضعیت کنونی، بحران موشکی کوبا است که اکتبر امسال ۶۰ سال از آن گذشت. ایالات متحده آمریکا در تصویر برعکس سال ۱۹۸۳، ابرقدرتی بود که این بار به حالت آماده‌باش درآمده بود (دفکون دو، آمادگی بالاتر از حد معمول که کمتر از خود جنگ هسته‌ای نیست). در مقابل نیکیتا خروشچف، رهبر شوروی، حتی با یک موشک یا بمب‌افکن هسته‌ای تهدید نکرد.

زمانی که جان اف کندی، رئیس‌جمهوری، ایالات متحده را به تعهد عدم تهاجم به کوبا متعهد کرد و توافقی محرمانه برای حذف موشک‌های ژوپیتر آمریکا در ترکیه، که خروشچف را بسیار نگران کرده بود به عمل آمد، بحران خنثی شد و موشک‌های شوروی حذف شدند. این فرمول حفظ آبرو باعث شد که هیچ یک از رهبران وادار به عقب‌نشینی تحقیرآمیز نشوند.

مشخصه رویکرد کندی و خروشچف حین بحران موشکی این دیدگاه بود که سلاح‌های هسته‌ای به حریفی که نیروهای هسته‌ای آسیب‌ناپذیر ضربه دوم [حمله تلافی‌جویانه] داشت، هیچ مزیت سیاسی یا نظامی آشکاری نمی‌داد. هیچ مدرکی وجود ندارد که برتری هفت به یک هسته‌ای ایالات متحده آمریکا بر اتحاد جماهیر شوروی به کندی جرات داده باشد تا به خاطر اهداف سیاسی و نظامی، از خطرهای مشترک درگیری هسته‌ای سوءاستفاده کند.

افزایش وضعیت هشدار هسته‌ای روسیه از سوی پوتین سوال کلیدی که مطرح می‌شود این است که نگاه او به سلاح‌های هسته‌ای تا چه اندازه به نگاه کندی و خروشچف سال ۱۹۶۲ نزدیک است؟ یا از طرف دیگر، آن‌ها را ابزارهای روانی زورگویی می‌داند که می‌توان برای اهدافی همچون ارعاب و باج‌خواهی از آن‌ها سوءاستفاده کرد؟

برخی از کارشناسان نظامی هسته‌ای ایالات متحده آمریکا چندین دهه است که چنین دیدگاهی را بیان کرده‌اند، اما بر رفتار ایالات متحده آمریکا و روسیه در زمان بحران تاثیری نداشته است. آیا پوتین این الگوی رفتار روسیه را تغییر می‌‌دهد؟ در این صورت، چه احتمال‌هایی برای سوءاستفاده از خطر‌های مشترک یک درگیری هسته‌ای برای رهبر روسیه وجود دارد، و به چه منظوری؟  

یکی از اهداف آشکار هشدار اتمی روسیه این بود که ناتو را از حمایت نظامی بیشتر از نیروهای اوکراینی برحذر دارد. اگر هدف این بود، روسیه نتوانست مانع ارسال تسلیحات دولت‌های عضو ناتو به اوکراین شود. با این حال، دولت‌های ناتو – در حال حاضر – ایجاد منطقه پرواز ممنوع را رد کرده‌اند و خطر تشدید تنش در صورت سرنگونی هواپیماهای روسی در حال ورود به این منطقه و سرکوب سامانه‌های دفاع هوایی روسیه به وسیله هواپیماهای ناتو را پذیرفته‌اند.

برای اطلاع از آخرین نظرها و دیدگاه‌ها، این‌جا را کلیک کنید و در خبرنامه هفتگی رایگان ویسس دیسپچ (Voices Dispatches) ثبت نام کنید.

سناریوی کابوس‌وار این است که ناتو از لحاظ نظامی از نیروهای اوکراینی حمایت بیشتری کند و این به ناامیدی بیشتر روسیه برای موفقیت در میدان نبرد می‌انجامد. در چنین شرایطی، که ناتو یک طرف فعال مناقشه است، و در پس‌زمینه فلج کننده‌ترین تحریم‌های اعمال‌شده علیه روسیه از سوی جامعه بین‌المللی، با توجه به طرز فکر هسته‌ای پوتین، این تصور ذهنی وجود دارد که او دستور استفاده از سلاح‌های هسته‌ای کوچک‌تر به‌اصطلاح «عملیاتی» (تاکتیکی) را داده باشد. هدف در این‌جا معکوس کردن وضعیت نظامی در اوکراین و شوکه کردن و انفعال غرب است، و ترساندن آن‌ها از اینکه هرگونه واکنشی ممکن است به استفاده بیشتر از سلاح هسته‌ای منجر شود.

بنابراین، دولت‌های ناتو بر سر یک دوراهی قرار دارند. از یک طرف اگر از حمایت نظامی اوکراینی‌ها دست بردارند، به تسلیم شدن در برابر باج‌خواهی هسته‌ای روسیه متهم می‌شوند. چنین نتیجه‌ای می‌تواند به پوتین برای ماجراجویی نظامی بیشتر جرات بدهد. تصمیم‌گیری درباره انتقال جت‌های جنگنده میگ-۲۹ لهستانی در این‌جا یک مورد آزمایشی کلیدی (دعوی مبنا) است.

از طرف دیگر، اگر ناتو مداخله نظامی خود را افزایش دهد و نیروهای اوکراینی روس‌ها را از لحاظ نظامی عقب برانند، آن‌وقت پوتین ممکن است به‌شدت ناامید شود. هم منصرف کردن و هم اطمینان دادن به رهبران ناامیدی که معتقدند این دام در حال بسته شدن است، از دشوارترین کارهاست، و چنانچه این ترکیب خطرناک ترس و ناامنی با سلاح هسته‌ای همراه شود، تمامی مواد لازم برای تشدید خطرناک بحران فراهم شده است.

نتیجه‌‌ای که در کمال بی‌میلی به آن می‌رسیم شاید این باشد که کاهش خطرهای استفاده از سلاح هسته‌ای به یافتن یک «راه فرعی» بستگی دارد که نه به پوتین پاداش دهد و نه او را تحقیر یا مستاصل کند. پوتین در این بحران منافع امنیتی بنیادی را به خطر انداخته است، در حالی که در هر تسویه حسابی باید آن‌ها را پذیرفت. این درس پایان مسالمت‌آمیز بحران موشکی کوبا است.

با این حال، در مواجهه با اقدام آشکار تجاوز روسیه و رنج هولناک غیرنظامیان که این تجاوز باعث آن شده است، پل طلایی، اصطلاح معروف سان تزو (ژنرال چینی)، برای حفظ آبرو که حرمت و شان حریف را حفظ می‌کند، ممکن است بسیار دور باشد.   

دکتر ریشی پل، همکار سیاست‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گذاری و مدیر برنامه شورای اطلاعات امنیت آمریکایی بریتانیایی ( British American Security Information Council)  است.

نیکلاس جی ویلر استاد روابط بین‌الملل دانشگاه بیرمنگام و عضو ارشد غیرمقیم در بیسیک (Basic) است.