عمر بشیر تا همین چند هفته پیش از مقتدرترین و پایدارترین دیکتاتورهای دنیا به نظر میآمد. دیوان کیفری بینالمللی او را به جرم جنایات جنگی احضار کرده بود اما بشیر موفق شده بود از چنگ لاهه فرار کند. سودان جنوبی که صحنه بسیاری از جنایاتش بود هشت سال پیش از سودان جدا شد و در اواخر دوران اوباما، تحریمها بر رژیم سودان نیز قطع شده بود. اما رژیمهای استبدادی همیشه فقط در ظاهر باثباتند. اعتراضاتی که از ماه دسامبر بر سر گرانی (بخصوص گرانی نان در پی قطع یارانهها) آغاز شد چون آتش کشور را شعلهور کرد. ظهر پنجشنبه گذشته، عمر بشیر پس از سی سال کنار رفت — البته با عاملیت ارتش در حرکتی که همگان را با نگرانی یاد مصر و انقلاب عرب ۲۰۱۱ انداخت (جنبش مردمی در الجزایر هم منجر به کنار رفتن رئیسجمهور دیرپای آن کشور شده — تشابه دیگری با انقلاب هشت سال پیش.) همین بود که مردم سریع با شعار «دزد را با دزد جابجا نمیکنیم» پاسخ دادند. آنها در ضمن یادشان بود که دولت مصر اولین دولتی بود که در همان ابتدای اعتراضات به حمایت از البشیر آمد. سامه شکری، وزیر خارجه قاهره، گفته بود: «مصر مطمئن است که سودان از پس موقعیت کنونی بر میآید» و بر حمایت از «چشمانداز و سیاستهای دولت سودان» تاکید کرده بود.
در چند روز گذشته اتفاقات با سرعت بسیار پیش رفتهاند. امروز، شنبه، صلاح عبدالله غوش، رئیس پلیس مخفی مخوف سودان موسوم به «جهاز الامن و المخابرات الوطنی» (سازمان ملی امنیت و اطلاعات) استعفا داد. اقدامی که از یک سو پیروزی نمادین اپوزیسیون دانسته میشود و از سوی دیگر احتمال دارد خبر از بالا گرفتن دعوای قدرت درون رژیم سودان بدهد. معترضین همچنان در خیابان ماندهاند و به اعتراض خود در مقابل ستاد کل ارتش ادامه میدهند و از جمله خواستههایشان نه فقط برکناری غوش که انحلال سازمان تحت نظرش بوده است.
پس از کنار زدن عمر البشیر، ارتش «شورای انتقالی نظامی» را سر کار آورده و وعده داد ظرف دو سال انتخابات برگزار کند. اما «انجمن مشاغل حرفهای سودان» که بر صدر گروهی از احزاب سیاسی و اتحادیههای کارگری اعتراضات را رهبری میکند نپذیرفت و به تداوم اعتراضات فراخوان داد. این «انجمن» در چند سال گذشته در میان پزشکان و اساتید دانشگاه و مشاغل اینچنینی تشکیل شده و حالا ناگهان خود را بر صدر انقلابی مردمی یافته.
ژنرال احمد عوض بن عوف که رئیس شورای انتقالی نظامی بود دقیقا یک روز دوام آورد. او روز جمعه استعفا داد و از دیروز ژنرال عبدالفتاح عبدالرحمان برهان سر کار آمده، رئیس سابق نیروی زمینی ارتش که به ادعای گزارشی از آسوشیتدپرس از سایر اعضای ارتش «پاکدستتر» دانسته میشود. او قبلا رئیس بخش تامینات ارتش بوده و جزو کسانی بود که برای دیدار با معترضین و شنیدن حرفهایشان به میان آنها رفته بود.
امروز، شنبه، قرار است هیاتی دهنفره از معترضین وارد ستاد ارتش شود و با رهبری ارتش مذاکره کند. خواست اصلی معترضین تعجیل انتخابات است. آنها در ضمن از وحدت ملی سودان دفاع کردهاند و وقتی حکومت اعتراضات را کار دانشجویان تیرهپوست دارفوری دانست و گفت آنها را موسادِ اسرائیل تعلیم داده، معترضین با شعاری جدید به مقابله در آمدند:«ای نژادپرست خودخواه، ما همه دارفوریم!.» معترضین در روز ۱ ژانویه امسال خواستهای خود را تحت سندی به نام «اعلامیه آزادی و تغییر» منتشر کردند. آنها در این بیانیه تاکید میکنند که نماینده «مردم سودان در تمام شهرها و روستاها، در شمال و جنوب و شرق و غرب» هستند و متشکل از «جنبشهای سیاسی و اجتماعی، اتحادیههای کارگری و گروههای محلی». از ۲۲ سازمانی که این بیانیه را امضا کردهاند «انجمن مشاغل حرفهای» که در بالا به آن اشاره شد در صدر قرار دارد و مهمترین است. از سایر سازمانها میتوان به حزب جمهوریخواه، حزب لیبرال، گروه مبارزه با سرکوب زنان، ائتلاف نیروهای مدنی و کنگره دانشآموختگان دانشگاه خارطوم اشاره کرد.
از دیگر مهمترین احزاب اپوزیسیون سودان، حزب کمونیست است که در ابتدای اعتراضات بسیاری از اعضای کمیته مرکزیاش دستگیر شده بودند. یکی از رهبران این حزب بلافاصله پس از سر کار آمدن ارتش گفته بود این «بخشیدن جانی تازه به حکومت عمر البشیر» است و خواهان کنار رفتن آن شده بود.
البرهان در سخنرانی خود همچنان همان وعده انتخابات ظرف دو سال را تکرار کرده. او در اولین سخنرانی تلویزیونی خود برای ملت گفت: «از تمام مردم سودان از جمله احزاب سیاسی و گروههای جامعه مدنی دعوت میکنم در گفتگو مشارکت کنند.» برهان در ضمن قول داد رژیم عمر البشیر و نمادهایش را «ریشهکن» کند. باید دید او در مذاکره با هیات معترضین به انتخابات زودتر رضایت میدهد یا نه. معترضین گفتهاند تا دولت انتقالی غیرنظامی (که در بیانیه ۱ ژانویه به آن اشاره شده) سر کار نیاید کنار نمیروند. شعار اکثر معترضین هم به نظر همین است و شعارهایی همچون «نه به حکومت نظامی» و «انقلاب ادامه دارد» وسیعا در فیلمهایی که از خارطوم منتشر میشود و در ضمن شبکههای اجتماعی شنیده می شود.
به گفته گروههای پزشکی سودان، دهها نفر از معترضین کشته شدهاند و یکی از وعدههای برهان تعقیب مسئولین این کشتارها بوده — افرادی که احتمالا از غوشِ مخوف دستور میگرفتند. یکی از خواستههای خیلی معترضین محاکمه خود غوش و نه فقط کنار رفتن او است.
سودان یکی از مخوفترین دستگاههای امنیتی و اطلاعاتی جهان را دارد. سازمان «عفو بینالملل» در سال ۲۰۱۰ گزارشی در مورد این کشور منتشر کرد که در آن با بسیاری از قربانیان شکنجه گفتگو شده بود. غوش در ضمن در سالهای اول قرن حاضر از همکاران سازمان سیا و دستگاههای اطلاعاتی امنیتی غربی بود چرا که به آنها در مبارزه با گروه تروریستی القاعده کمک میرساند.
حالا باید منتظر نتیجه مذاکره معترضین با ارتش و در ضمن رقابت گروههای مختلف درون ارتش بود. از چهرههایی که نگاه خیلیها به او است ژنرال محمد حمدان معروف به «هِمِتی» است که به گزارش تلویزیون دولتی سودان امروز بعا به عنوان معاون رئیس شورای انتقالی نظامی برگزیده شد. هِمِتی قبلا فرمانده «نیروهای پشتیبانی سریع» بوده، گروهی شبهنظامی که ریشهاش به شبهنظامیان موسوم به جنجاوید برمیگردد که در جنایات متعدد رژیم البشیر در دارفور نقش مهمی داشتند. (تخاصم نظامی دارفور البته همچنان ادامه دارد و شبهنظامیان جنجاوید نیز در آنجا و در شرق چاد به حرکات خود ادامه میدهند.)