بالا گرفتن موج کودتا در غرب آفریقا باعث نگرانی‌ها در مورد آن منطقه شده است که سال‌ها بود از امیدهای رشد دموکراسی به شمار می‌رفت. در ۱۸ ماه گذشته شاهد پنج کودتای موفق و دو کودتای نافرجام در قاره آفریقا بوده‌ایم که بیشترشان در غرب آن قاره رخ داده‌اند. رهبران نظامی در سودان، مالی، گینه، چاد، و بورکینافاسو موفق به فتح قدرت شدند. در دو کشور نیجر و گینه بیسائو نیز کودتاهایی نافرجام رخ داد.

آخرین مورد، گینه بیسائو بود که چند روز پیش شاهد کودتایی نافرجام بود. در پی آن رویداد، سازمان اقتصادی دولت‌های آفریقای غربی موسوم به «اکوواس»، روز پنجشنبه، ۴ فوریه، تشکیل جلسه داد تا به این موضوع بپردازد. نانا آکوفو آدو، رئیس این سازمان و رئیس ‌جمهوری غنا، گفت کودتا مشکلی «مسری» در کل منطقه شده است. از هفت مورد کودتای فوق‌الذکر، جز دو مورد (چاد و سودان)، بقیه در کشورهای عضو اکوواس رخ داده‌اند.

بسیاری از کارشناسان با نظر آکوفو آدو موافقند. جوزف سیگل، مدیر پژوهش در «مرکز مطالعات راهبردی آفریقا» (نهادی وابسته به وزارت دفاع آمریکا)، در گفت‌وگویی تلفنی به تارنمای «ووکس» گفت: «به نظرم مسئله عمیق‌‌تر این است که پس از دوره‌ای که در آن کودتاها به‌نسبت کاهش یافته بودند، شاهد الگویی تازه هستیم. منطقا می‌توانیم فرض کنیم که از یکدیگر الگوبرداری می‌کنند، یا هنجارِ دخالت نکردن ارتش در دولت یا (تلاش برای) کسب قدرت از سوی آن، شکسته شده است.»

تارنمای «ووکس» البته با کارشناسی نیز گفت‌وگو کرده است که با «مسری» بودن این پدیده مخالفت است. جوزف سانی، معاون رئیس «مرکز آفریقا» در موسسه صلح آمریکا (نهادی دولتی)، به آن تارنما گفت: «من از واژه «مسری» بیزارم، چون کلی‌گویی می‌کند. گینه را نمی‌توان با مالی و بورکینافاسو در یک گروه قرار داد.»

 سانی البته بر بعضی شباهت‌ها، از جمله ارائه نشدن خدمات ساده از سوی دولت‌ها، فساد، و نهادهای ضعیف دولتی، واقف است، اما توجهش را به تفاوت‌ها در آن موارد معطوف می‌دارد.

روند کودتاها در اوت ۲۰۲۰ آغاز شد؛ زمانی که ابراهیم ابوبکر کیتا، رئیس‌ جمهوری وقت مالی، به‌دست نیروهای نظامی دستگیر شد. کارشناسانی مانند سانی به این نکته اشاره می‌کنند که باید بین این هفت کودتا که در دوره یک سال‌و‌نیمه رخ داده است، تفاوت قائل شد. مثلا وجه مشترک مالی و بورکینافاسو این است که دولت‌هاشان با نیروهای تروریستی داعش و القاعده بودند درگیر بودند؛ نکته‌ای که در موارد دیگر صدق نمی‌کند. ظهور جنبش اسلام‌گرایی تروریستی در منطقه موسوم به «ساحل» آفریقا (که برخلاف نامش، ساحلی نیست و در واقع بین صحرای بزرگ آفریقا و کشورهای عربی شمال آفریقا است)، نقش مهمی در بی‌ثبات کردن بسیاری از کشورهای منطقه داشته است. 

منتقدان می‌گویند کودتای گینه که در سال گذشته رخ داد، با مورد مالی ۲۰۲۰ و بورکینافاسو ۲۰۲۲ متفاوت است، و مورد هفته پیش گینه بیسائو (که تنها چند ساعت به طول انجامید) نیز منحصر‌به‌فرد است. 

منطقه غرب آفریقا البته با کودتا ناآشنا نیست. از سال ۱۹۴۶ تا کنون شاهد نزدیک به ۱۰۰ کودتا در آن منطقه بوده‌ایم. اما به نظر می‌رسید که در دهه گذشته این پدیده کاهش یافته است. اکنون سازمانی مانند «اکوواس» باید به این پرسش بغرنج بپردازد که چگونه دموکراسی را به سه عضو از ۱۵ عضو خود که اخیرا دستخوش کودتا شده‌اند، بازگرداند. حرکت منطقه‌ای می‌تواند نقش مهمی داشته باشد. نمونه‌وار، دخالت نظامی همسایگان در گامبیا بود که باعث شد آن کشور مسلمان روند دموکراتیک خود را احیا کند. گامبیا جزو اعضای سازمان «اکوواس» است که در سال ۱۹۷۵ با معاهده لاگوس در نیجریه تشکیل شد و امروز نیز مرکزیت آن در ابوجا، پایتخت نیجریه، است. بیشتر اعضای این سازمان، نظام دموکراسی انتخاباتی دارند. 

منتقدان می‌گویند به جای ایده «مسری» بودن کودتا، باید به شرایط و تاریخ مشخص کشورها توجه کرد.

مثلا گینه بیسائو از زمان استقلال خود از پرتغال در سال ۱۹۷۴، کودتاهای بسیاری به خود دیده است و نهادهای دموکراتیک در آن به‌ زحمت پا گرفته‌اند. اومارو سیسوکو امبالو، رئیس‌ جمهوری‌ای که چند روز پیش موفق به شکست دادن کودتا شد، خود در سال ۲۰۲۰ در جریان انتخاباتی پرمناقشه به قدرت رسید که تا مد‌ت‌ها در معرض تحقیق دیوان عالی کشور بود. 

کشور فرانسوی‌زبان گینه، که همسایه گینه بیسائو است، سال گذشته در حالی دستخوش کودتایی موفق شد که آلفا کونده، رئیس ‌جمهوری آن، قانون اساسی را تغییر داده بود تا بتواند برای سومین دوره پیاپی رئیس ‌دولت شود. او در سال ۲۰۱۰ اولین رئیس ‌جمهوری تاریخ گینه شد که در انتخاباتی دموکراتیک پیروز می‌شد، اما اقدامات فراقانونی، نابرابری، و فساد، شرایطی فراهم کرد که به کودتای سپتامبر سال گذشته انجامید. 

برخی از کارشناسان دیگر اما ایده «مسری» بودن کودتاها را همچنان درست به‌شمار می‌آورند. مثلا اریک هامفری اسمیت، کارشناس آفریقا در شرکت «وریسک میپلکرافت» واقع در انگلستان، که به خبرگزاری اسوشیتدپرس می‌گوید: «در پی رویدادهای سال گذشته‌، استدلال در مخالفت با ایده مسری بودن کودتا، یعنی این ‌که کودتا در یک کشور باعث الهام‌بخشی به کودتاچیان در کشوری دیگری می‌شود، دشوار است.»

روکمینی سانیال،‌ تحلیل‌گر پژوهشی خاورمیانه و آفریقای شمالی در «واحد اطلاعات اکونومیست» در لندن، می‌گوید: «شاهد بازگشت کودتا در غرب آفریقا بوده‌ایم و این پدیده، چند دلیل مرتبط با هم دارد.» خانم سانیال پایدار شدن تلاطم سیاسی در منطقه را که باعث فرسایش دستاوردهای دموکراتیک می‌شود، و طرفداری از کودتا را در میان مردم به امید تجدید انتخابات، از آن‌جمله دلایل برمی‌شمرد. در پی کودتای هفته گذشته در بورکینافاسو، شاهد طرفداری از کودتا در بسیاری از نقاط کشور بودیم. در مالی نیز پس از آن ‌که اکوواس به دلیل تعلل در انتخابات، کشور را با تحریم مواجه کرد، شاهد برخی تظاهرات‌ها در حمایت از کودتا بودیم. 

فرای نظر تحلیل‌گران اما تلاش رهبران دموکرات منطقه برای مقابله با کودتا ادامه خواهد داشت.

 آکوفو آدو روز پنجشنبه، ۳ فوریه، از رهبران منطقه خواست با برخوردی «جمعی» به مشکل کودتاها در منطقه بپردازند و «پیش از آن‌ که کل منطقه را ویران کند، با آن برخوردی قاطع داشته باشند.»

منتقدان می‌گویند «اکوواس» باید اقدامی فرای صدور بیانیه و سخنرانی انجام دهد. آبلاس اودرائوگو، وزیر خارجه سابق بورکینافاسو و رهبر حزب «بورکینافاسوی متفاوت»، می گوید: «اکوواس انعکاسی از کشورها است و در نتیجه آنان باید شیوه حکمرانی را در تمام کشورهای عضو و در سازمان‌های منطقه‌ای و جهانی، بهبود بخشند.»