پس از گذشت دو سال از کشته شدن قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه و ابومهدی مهندس، معاون حشدالشعبی، به نظر می‌رسد که گروه‌های شبه‌نظامی وفادار به جمهوری اسلامی ایران در عراق در سراشیبی افول قرار گرفته‌اند و شکست آن‌ها در انتخابات اخیر مجلس عراق را می‌توان آخرین عقب‌گرد در این زمینه به شمار آورد.

البته چالش‌های فراروی این گروه‌ها تنها به از دست دادن کرسی‌های مجلس محدود نمی‌شود، زیرا با توجه به خروج نیروهای نظامی آمریکا از عراق، دیگر برای ادامه حضور گروه‌های مسلح در عراق دلیلی وجود ندارد و شبه‌نظامیان برای حفظ سلاح‌های خود در آینده با دشواری‌های بسیاری روبه‌رو خواهند شد.

ناظران بر این باورند که نگرانی گروه‌های عراقی وابسته به جمهوری اسلامی ایران از احتمال کاهش نفوذ یا قرار گرفتن تحت‌فشارهای تازه، آن‌ها را وادار می‌کند برای حفظ قدرت خود در چارچوب حشدالشعبی که به ادامه نفوذ آن‌ها در عرصه‌های مختلف امنیتی، اقتصادی و سیاسی کمک می‌کند، تلاش کنند.

در همین حال و هم‌زمان با دومین سالگرد ترور قاسم سلیمانی و ابومهدی مهندس، ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری ایران، روز دوشنبه، ۱۳ دی‌ماه ۱۴۰۰، گفت که انتقام قتل سلیمانی را خواهد گرفت؛ مگر اینکه دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری پیشین آمریکا، «محاکمه شود». رئیسی در یک سخنرانی تلویزیونی گفت: «اگر ترامپ و مایک پمپئو، وزیر امور خارجه سابق آمریکا، به جرم ترور قاسم سلیمانی در دادگاهی عادلانه محاکمه نشوند، مسلمانان انتقام شهید ما را خواهند گرفت.»

رسانه‌های ایران همچنین گزارش دادند که دولت جمهوری اسلامی ایران، روز یکشنبه، ۱۲ دی‌ماه، در نامه‌ای از شورای امنیت سازمان ملل متحد خواسته است که ایالات متحده و اسرائیل را که به گفته تهران، در کشتن قاسم سلیمانی نقش داشته‌اند، بازخواست کند.

بر اساس بیانیه ائتلاف بین‌المللی، منطقه دیپلماتیک فرودگاه بغداد روز دوشنبه هدف حمله دو پهپاد قرار گرفت که سامانه‌های دفاعی موفق شدند با رهگیری پهپادها، از وقوع خسارت مادی یا جانی جلوگیری کنند. تصاویر ضمیمه این بیانیه بقایای دو پهپاد را نشان می‌دهد که روی آن‌ها عبارت «عملیات انتقام‌جویانه فرماندهان» نوشته شده است که به قاسم سلیمانی و ابومهدی مهندس اشاره دارد.

از سوی دیگر، یحیی رسول، سخنگوی نظامی نخست‌وزیر عراق، تایید کرد که تحقیقات درباره حادثه تلاش برای هدف قرار دادن پایگاه نظامی ویکتوریا در فرودگاه بین‌المللی بغداد آغاز شده است. او افزود که سامانه پدافند هوایی CRAM این پهپادها را سرنگون کرد و حمله یادشده تلفات جانی و مالی در پی نداشت؛ با این حال، مسئولان ذی‌ربط از بخش‌های مختلف امنیتی برای جلوگیری از تکرار چنین حملاتی تحقیقات گسترده‌ای را آغاز کرده‌اند.

روز یکشنبه، ۱۱ دی‌ ۱۴۰۰، صدها تن از هواداران حشدالشعبی در آستانه سالگرد کشته شدن قاسم سلیمانی و ابومهدی مهندس تظاهراتی به راه انداختند که چهره‌های سرشناس جناح‌های مورد حمایت رژیم جمهوری اسلامی ایران در عراق، از جمله هادی العامری، رهبر ائتلاف فتح و فالح فیاض، رئیس حشدالشعبی، در آن شرکت داشتند.

 فالح فیاض در این تجمع گفت که حادثه فرودگاه بغداد که ابومهدی مهندس و قاسم سلیمانی را هدف قرار داد، «واقعیت جدیدی را به عراق تحمیل کرد». قیس خزعلی، رهبر گروه شبه‌نظامی عصائب اهل حق، هم گفت: «انتقام ابومهدی مهندس، معاون حشدالشعبی، و قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس، در بیرون راندن نیروهای آمریکایی از منطقه و پایان دادن به موجودیت اسرائیل تحقق می‌یابد.»

او افزود: «نیرویی که ملت عراق آن را در سال ۲۰۱۲، از کشور بیرون کرد، بار دیگر به بهانه حضور داعش به عراق بازگشت.» قیس خزعلی خاطرنشان کرد که آمریکایی‌ها جز تلاش برای تامین امنیت اسرائیل، تضعیف عراق و کنترل آن، هدف دیگری ندارند.

سپس هادی العامری، رئیس ائتلاف فتح، در سخنرانی‌ خود در حضور تظاهرات‌کنندگان گفت: «فتوای مرجعیت، نقش جمهوری اسلامی ایران و قهرمانی فرماندهان پیروز، عراق را از خطر داعش نجات داد. او افزود: «بهای خون سرداران، پیروزی و خروج کامل نیروهای اشغالگر از عراق خواهد بود.»

رهبران گروه‌های عراقی وفادار به جمهوری اسلامی ایران در حالی این شعارها را سر می‌دهند که ائتلاف بین‌المللی چند روز قبل اعلام کرد که نیروهای نظامی خود را از عراق خارج می‌کند اما با هماهنگی دولت عراق، مشاورانش برای آموزش نیروهای عراقی در این کشور باقی خواهند ماند.

به باور ناظران، نفوذ گروه‌های شبه‌نظامی در عراق عملا در حال کم شدن است. پس از آنکه شبه‌نظامیان در دوره نخست‌وزیری عادل عبدالمهدی به اوج قدرت رسیدند، با آغاز قیام مردمی علیه نفوذ رژیم جمهوری اسلامی ایران و گروه‌های نیابتی آن در عراق، با چالش‌های دشواری مواجه شدند و همین امر به کاهش محبوبیت این گروه‌ها، به‌ویژه در میان شیعیان، جدایی جناح‌های وابسته به مرجعیت نجف از سازمان حشدالشعبی و از دست دادن اکثریت کرسی‌های مجلس در انتخابات اخیر منجر شد.

البته قیام مردمی اکتبر تنها ضربه‌ای نبود که شبه‌نظامیان را در معرض دشواری و چالش قرار داد، بلکه کشته شدن قاسم سلیمانی و ابومهدی مهندس که رهبری گروه‌های مسلح در عراق را در دست داشتند، هم در تضعیف این گروه‌ها تاثیر بسیاری داشت و آن‌ها را به مشکلات متعددی دچار کرد و در نهایت باعث شد که در انتخابات اخیر مجلس شکست بخورند.

در پیوند با این موضوع، احمد یاسری، رئيس مرکز مطالعات سیاسی عراق و استرالیا، گفت که گروه‌های شبه‌نظامی در عراق سه ضربه بزرگ، از جمله قیام مردمی اکتبر را متحمل شدند که قدرت و نفوذ آن‌ها را به‌شدت کاهش داد و باعث شد شهروندان شیعه عراق نیز دیگر با آن‌ها همدلی نکنند و همسویی نشان ندهند. سپس، کشته شدن فرمانده سپاه قدس راه را برای ایجاد تغییراتی باز کرد که به‌طور مستقیم بر نفوذ و قدرت شبه‌نظامیان در این کشور تاثیر گذاشت.

او خاطرنشان کرد که این تحول به مرجعیت نجف فرصت داد تا جناح‌های وابسته به خود را از ساختار حشدالشعبی خارج کند و در نتیجه، شبه‌نظامیان حشدالشعبی تکیه‌گاه و عامل اصلی که به آن‌ها مشروعیت می‌داد را از دست بدهند. یاسری افزود چالش‌های سیاسی پی‌درپی که شبه‌نظامیان از زمان کشته شدن سلیمانی و مهندس با آن‌ها روبه‌رو شدند، در نهایت به شکست آن‌ها در انتخابات اخیر مجلس منجر شد.

احمد یاسری افزود: «به نظر می‌رسد که قتل ابو مهدی مهندس بر آغاز درگیری و تنش بین فرماندهان حشدالشعبی برای پر کردن این خلا تاثیر مستقیمی داشته و به تشدید رقابت منفی میان آن‌ها منجر شده است که پیامدهای این ناهنجاری در نتایج انتخابات اخیر مجلس به وضوح دیده می‌شود؛ به‌ویژه اینکه شبه‌نظامیان به‌تازگی خطر فروپاشی خود را درک کرده‌اند و سعی می‌کنند همه خواسته‌های خود در مذاکرات تشکیل دولت آینده عراق را در چارچوب حشدالشعبی مطرح کنند.»

او ادامه داد: «شبه‌نظامیان این واقعیت را می‌دانند که تداوم حضور آن‌ها به موقعیت و نقشی که در دولت عراق داشته باشند، بستگی دارد. به‌علاوه، این امر باعث می‌شود روابط آن‌ها با تهران همچنان صمیمانه باقی بماند.» به گفته یاسری، صحبت درباره «مقاومت و اشغال موهوم»، به‌ویژه پس از خروج نیروهای نظامی خارجی از عراق، «تلاشی برای باج‌گیری از دولت و سروسامان دادن به وضعیت آشفته شبه‌نظامیان» است و هرچند هنوز احتمال توافق با شبه‌نظامیان وجود دارد، گروه‌های شبه‌نظامی دیگر تاثیرگذاری و نفوذ سابق خود را نخواهند داشت؛ زیرا بعید است که کشمکش بین جناح‌های برنده در انتخابات و شبه‌نظامیان به پایان برسد.

از سوی دیگر، کشتار مستقیم معترضان و ترورهای گسترده فعالان مخالف نفوذ جمهوری اسلامی ایران که گروه‌های شبه‌نظامی به آن‌ها متهم‌اند، ضربه‌ بزرگ دیگری بود که باعث شد گروه‌های یادشده حمایت مردمی خود حتی میان شیعیان را از دست بدهند. به همین دلیل، بسیاری از شیعیان صراحتا انحصار سلاح در دست دولت و پایان دادن به کنترل شبه‌نظامیان بر نهادهای امنیتی عراق را خواستارند.

هشام الموزانی، پژوهشگر مسائل سیاسی، هم معتقد است که قدرت و نفوذ گروه‌های «ولایی» در عراق در حال کاهش است؛ به‌ویژه پس از شکست آن‌ها در انتخابات اخیر مجلس. به اعتقاد او، آنچه در حال حاضر رخ می‌دهد، به معنی پایان نفوذ شبه‌نظامیان نیست، بلکه سوق دادن آن‌ها در مسیر دشواری است که به کاهش روزافزون نفوذشان منجر می‌شود.

الموزانی می‌افزاید: «فقدان قاسم سلیمانی و ابومهدی مهندس شبه‌نظامیان را به‌شدت آسیب‌پذیر و به تنش و درگیری‌های داخلی دچار کرده است، اما تداوم این امر به دلیل سلاح‌هایی که در دست دارند و نفوذی که اینک در سازمان حشدالشعبی دارند، از فروپاشی سریع شبه‌نظامیان جلوگیری می‌کند.»

به گفته هشام الموزانی، حشدالشعبی به‌عنوان یک نهاد وابسته به دولت، می‌تواند به‌گونه‌ای از ادامه حضور شبه‌نظامیان حمایت کند و هرچند این سازمان در چارچوب دولت درآمده، در واقع بستری برای کسب مشروعیت حقوقی و قانونی به شبه‌نظامیان است. او خاطرنشان کرد که شبه‌نظامیان به همین دلیل سعی دارند سازمان حشدالشعبی را تقویت کنند تا نفوذ آن‌ها همچنان ادامه یابد.

از سوی دیگر، پرونده شبه‌نظامیان در عراق با پرونده جمهوری اسلامی ایران و گفت‌وگوهای بازگشت به برجام ارتباط مستقیمی دارد و تهران در هر حال، چه در صورت رسیدن به توافقی برای بازگشت به برجام یا حتی شکست مذاکرات، از گروه‌های شبه‌نظامی وفادار به خود به‌عنوان اهرم فشار استفاده می‌کند.

به دنبال ترور قاسم سلیمانی و ابومهدی مهندس، حمله به منافع آمریکا در عراق، از جمله سفارت آن کشور در بغداد و پایگاه‌های نظامی که نیروهای آمریکایی در آن حضور داشتند، آغاز شد و نقاط یادشده در طول یک سال بارها هدف قرار گرفتند؛ اما پس از آنکه دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری پیشین آمریکا، هشدار داد که اگر حمله به منافع آمریکا در عراق متوقف نشود، سفارت کشورش در بغداد را تعطیل خواهد کرد، میزان حملاتی که منافع آمریکا در عراق را هدف قرار می‌داد، کاهش یافت.

با آنکه منافع ایالات متحده در عراق هنوز هم در معرض تهدید و حمله است، شبه‌ نظامیان عراقی وفادار به جمهوری اسلامی ایران ارتباط خود با این حملات را انکار می‌کنند. این در حالی است که دولت عراق در روز پنجشنبه، ۱۸ آذر ۱۴۰۰، اعلام کرد که حضور نیروهای نظامی خارجی در این کشور تا آخر سال ۲۰۲۱ پایان می‌یابد و ماموریت جدید ائتلاف بین‌المللی تنها به ارائه مشاوره و آموزش محدود می‌شود.