هیفا المنصور متولد اوت ۱۹۷۴ در عربستان سعودی است. هنوز دبستانی بود که سران پادشاهی زادگاهش در پی واقعه مسجدالاحرام سال ۱۹۷۹، مجموعه‌ قوانین مذهبی برای این کشور اعلام کردند؛ از جمله ممنوعیت سالن‌های سینما. در چنین جایی هیفا چگونه می‌توانست حتی خواب این را ببیند که روزی کارگردان سینما می‌شود؟ اما عشق او به سینما که از کودکی با دیدن فیلم‌های روی نوار وی‌اچ‌اس جکی چان در خانه، در او پا گرفته بود، از هر ممنوعیتی قوی‌تر بود. هیفا برای درس خواندن عازم مصر شد و هرطور شده به دنیای سینما پا گذاشت. او نه فقط به فیلم دیدن ادامه داد که در سال ۲۰۱۲ فیلمی به نام «وجده» ساخت؛ اولین فیلم تاریخ سینما که کاملا در عربستان سعودی فیلمبرداری و باعث شد ریاض برای اولین بار نماینده‌ای به جوایز اسکار معرفی کند. 

دوشنبه این هفته، رویای خانم المنصور یک قدم دیگر پیش رفت. او مهم‌ترین مهمان شب اول اولین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم دریای سرخ بود که در جده برگزار شد. این جشنواره ابتدا قرار بود یک سال و نیم پیش برگزار شود اما همه‌گیری کرونا آن را هم مثل خیلی چیزهای دیگر عقب انداخت؛ رویای دیرینی که بسیاری در عربستان سعودی و سایر کشورهای عربی مدت‌ها برایش زحمت می‌کشیدند، این هفته بالاخره تحقق یافت.

کشوری که تازه همین چهار سال پیش به ۳۵ سال ممنوعیت سینما پایان داده بود، حالا میزبان جشنواره پرزرق‌وبرق فیلم است که قصد دارد با مهم‌ترین جشنواره‌های سینمایی منطقه رقابت کند و در تقویم جشنواره‌های جهان نقشی مهم داشته باشد. این جشنواره از دوشنبه ۶ دسامبر آغاز شد و تا ۱۵ دسامبر ادامه خواهد داشت.

خانم المنصور در شب اول جشنواره گفت: «وقتی کودک بودم، تماشای فیلم برایم رویا بود و ساختن اولین فیلم سعودی رویا بود و تکریم شدن در اولین جشنواره فیلم در عربستان هم رویا بود… سینما به من صدا داد. من در دوره‌ای بزرگ شدم که زنان و هنر در عربستان سعودی محوریتی نداشتند. امروز ما در محوریتیم. صفحه جدیدی گشوده شده است. من این را افتخاری برای تمام زنان و دختران عربستان سعودی می‌دانم و به آن‌ها می‌گویم که از رقابت نترسند.»

جشنواره با نمایش فیلم موزیکال «سیرانو»، ساخته جو رایت بریتانیایی، آغاز شد؛ فیلمی که اولین نمایش جهانی‌ آن چند ماه پیش در جشنواره تلورید آمریکا بود. «سیرانو» اقتباسی از نمایشنامه‌ قرن نوزدهمی «سیرانو دو برژاک» است که بارها روی پرده آمده و مشهورترین مورد آن شاید با بازی ژرار دوپاردیو فرانسوی باشد. نقش سیرانوی عاشق را این بار پیتر دینکلج، ستاره «بازی تاج و تخت»، ایفا می‌کند.

جشنواره در محله قدیمی البَلَد جده برگزار می‌شود که در فهرست اماکن میراث جهانی یونسکو قرار دارد و یادآور تاریخ دیرینه تمدن شهری در حوزه دریای سرخ و سرزمین حجاز است. در طول جشنواره حضور برخی از مشهورترین ستاره‌های عالم سینما را شاهدیم؛ از کاترین دونوو تا کلایو اوون؛ از هیلاری سوانک تا ایرینا شیخ و البته ‌تی‌یری فرمو، مدیر جشنواره کن، که به‌نوعی رهبر معنوی جهان سینما است. حضور او در جده مدت کوتاهی پس از حضور امانوئل ماکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه، در ریاض و دیدار با شاهزاده محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، از روابط راهبردی این کشور با فرانسه خبر می‌دهد که می‌تواند برای عالم سینما و هنر نویدبخش باشد.

در افتتاحیه جشنواره بدر بن فرحان آل سعود، وزیر فرهنگ، حاضر بود تا نشانی از پشتیبانی دولت از این رویداد هنری باشد. محمد الترکی، رئیس جشنواره، تهیه‌کننده جوان سعودی است که تاکید کرد برگزاری این جشنواره نشانی از این‌ است که عربستان سعودی «موج‌های تغییر» را در آغوش می‌کشد.

ستاره‌های سینمای جهان عرب در این جشنواره حضوری قوی دارند. شاید پرفروغ‌ترینشان در شب اول، لیلی علوی باشد؛ بازیگر باسابقه مصری که بیش از ۷۰ فیلم بازی کرده و برای دنبال‌کنندگان سینمای عرب چهره‌ای آشنا است. از آخرین فیلم‌های او که اقبالی جهانی هم یافت می‌توان به «نهر، علفزار و چهره‌های دوست‌داشتنی» (۲۰۱۶) ساخته یسری نصرالله اشاره کرد که در جشنواره‌های لوکارنو و تورنتو به نمایش درآمد. خانم علوی در شب اول جایزه‌ای ویژه گرفت تا به همراه کاترین دونوو و هیفا المنصور جزو سه زنی باشد که این جشنواره با تقدیر از آن‌‌ها شروع می‌شود.

۱۳۸ فیلم

فیلم‌های اولین جشنواره دریای سرخ به ۱۱ قسمت تقسیم شده‌اند: مسابقه، مسابقه فیلم‌های کوتاه، نمایش بین‌المللی، نمایش عربی، محبوب‌های جشنواره، سینمای جدید/عربستان سعودی جدید (شامل دو بخش بلند و کوتاه)، گنجینه‌ها، نسل بعدی، ایمرژن (واقعیت مجازی) و اپیزود.

حمزه جمجوم با فیلم «گسست» تنها سعودی حاضر در بخش مسابقه است اما کشور میزبان چند فیلم کوتاه هم دارد و امیدوار است که آن‌ها سکوی پرتابی برای صنعت سینمایش باشند. سمیه رضا، بازیگر سعودی که تازه ۳۳ سالگی‌اش را جشن گرفته است، هم در «گسست» حضور دارد و هم در یکی از فیلم‌های کوتاه ترسناک و از چهره‌هایی است که روی فرش قرمز جشنواره نگاه‌های بسیاری به خود جلب کرد.

از کارگردان‌های بخش مسابقه مهم‌ترین چهره را شاید باید هانی ابواسعدِ فلسطینی بدانیم؛ کارگردانی که دو بار نامزد اسکار شده (با «بهشت اکنون» در سال ۲۰۰۶ و «عمر» در ۲۰۱۳) و حالا با «آرایشگاه هدی» که پیش از این اولین نمایش جهانی‌اش در جشنواره تورنتو بوده، یکی از ۱۶ فیلم بخش مسابقه در جده است.

فیلم در دنیای پرپیچ‌وخم فعالیت‌های اطلاعاتی در سرزمین‌های فلسطینی می‌گذرد؛ جایی که در آن آرایشگری به نام هدی (با بازی منال عوضِ فلسطینی) از آرایشگاه خود گروهی جاسوس را مدیریت می‌کند. علی سلیمان، ستاره اسرائیلی-فلسطینی (که مثل ابواسعد متولد ناصره در شمال اسرائیل است) در نقش مردی که از هدی بازجویی می‌کند، در فیلم حضور دارد.

انتخاب فیلمی که به موضوع‌های حساسی چون آزار جنسی می‌پردازد به‌عنوان فیلم افتتاحیه بخش مسابقه، نشان می‌دهد که این جشنواره نمی‌خواهد رویدادی فرمایشی باشد و حاضر است به موضوع‌های بزرگ بپردازد.

از اردن، باسل غندور با «کوچه‌ها» در جشنواره حضور دارد؛ داستان محله‌ای پر از غیبت و خشونت که قبلا در جشنواره لندن نمایش داده شد. از میان کشورهای غیرعربی، «۸۳» ساخته کبیر خانِ هندی داستان پیروزی تاریخی هند در جام جهانی کریکت است که یکی از نقش‌های اصلی آن را دیپیکا پادوکونه، یکی از بزرگ‌ترین‌ بازیگران دنیای بالیوود ایفا می‌کند.

فیلم «پاکا»، ساخته نیتین لوکوس، به زبان جنوب هندی مالایالام که قبلا در تورنتو نمایش یافته، دیگر محصول سینمای هند است که در جده به نمایش درمی‌آید.

برگزارکنندگان می‌گویند ترکیب متنوع جشنواره جوری تنظیم شده که برای انواع سلیقه‌ها فیلمی وجود داشته باشد. مثلا «دختران عبدالرحمان» ساخته زید عبدالرحمان، محصول مشترک اردن، مصر و قطر فیلمی است که بیشتر عرب‌ها مخاطب‌ آن‌اند. آنتوآن خلیفه، مسئول هنری فیلم‌های عربی جشنواره، در مورد این فیلم که در بخش «نمایش عربی» نشان داده می‌شود، می‌گوید: «این فیلمی است درباره چهار خواهر که هر کدام با دیگری متفاوت است. پدر آن‌ها ناپدید می‌شود. فیلم راجع به موقعیت زنان و چالش‌های پیش روی آن‌ها در جامعه عرب حرف‌های زیادی دارد. به نظرمان می‌تواند با زنان سعودی ارتباط برقرار کند و جشن بزرگی برای نمایش آن در نظر گرفتیم. ما هنوز این مخاطبان سعودی را نمی‌شناسیم اما می‌دانیم که محلی‌ها به جشنواره می‌آیند و باور داریم که فیلمی مثل این می‌تواند کارامد باشد.»

«دختر گمشده»،‌ اولین ساخته مگی جیلنهال، که اقتباسی از رمان النا فرانته ایتالیایی است و به‌زعم این قلم از بهترین فیلم‌های سال است، از دیگر جلوه‌های جشنواره است. (این فیلم را در جشنواره ونیز دیدم و درباره آن نوشتم)

«جعبه خاطرات»، محصول مشترک لبنان، فرانسه و کانادا و ساخته دو کارگردان متولد بیروت (جوآنا حاجی توما و خلیل جریج)، از دیگر فیلم‌هایی است که احتمالا توجه‌ها را به خود جلب می‌کند. این فیلم که برای اولین بار در جشنواره برلین به نمایش درآمد، داستان مادری است که به همراه دختر نوجوانش در مونترال زندگی می‌کند تا اینکه اتفاقی غیرمنتظره چون طوفانی زندگی‌ آن‌ها را به هم می‌ریزد؛ جعبه‌ای از دفترچه‌ها، نوارها و عکس‌های مادر از زمانی که در جریان جنگ داخلی لبنان در بیروت زندگی می‌‌کرد. نقش دختر را منال عیسی بازی می‌کند که چند سال پیش با «پاریسی»، ساخته دانیل عربیدِ لبنانی، ‌شناخته شد و جوایزی هم گرفت.

صلاح اسعادِ الجزایری از دیگر کارگردان‌های فیلم اولی بخش مسابقه دریای سرخ است که با «سولا» آمده است، داستانی درباره مادری جوان و مجرد که باید تجربه زندگی در خیابان را به همراه فرزند نوزادش از سر بگذارند.

قضاوت در مورد این فیلم‌ها به عهده رئیس هیئت داوران یعنی جوزپ تورناتوره، است؛ کارگردان بزرگ ایتالیایی که او را بیش از هر چیز با «سینما پارادیزو» می‌شناسیم. هند صبری، بازیگر تونسی، شیرین دعیبس، کارگردان فلسطینی-آمریکایی، دانیلا میشل، بنیان‌گذار جشنواره بین‌المللی مورلیای مکزیک، و عبدالعزیز الشهلایی، کارگردان سعودی، از دیگر اعضای هیئت داوران‌اند.

از بزرگ‌ترین غایبان در جده ادوارد وینتروپ است؛ رئیس سابق بخش دو هفته با کارگردانان در جشنواره کن که مدیر هنری جشنواره دریای سرخ بود اما به علت بیماری نتوانست در جشنواره شرکت کند. آقای وینتروپ در مقابل انتقادها از حضور خود در این جشنواره دفاع کرده و گفت: «هدف من ساده است: در کشوری که سینما ۳۵ سال ممنوع بود، می‌خواهم نوعی فیلم‌های هنری نشان دهم که هنوز توزیع نمی‌شوند؛ فیلم‌هایی که از سیاست، زندگی روزمره، روابط بین زن و مرد و خشونت حرف می‌زنند. فیلم‌هایی که به بحث و گفت‌وگو منجر می‌شوند.»

آینده سینمای سعودی؟

سیر تغییرات عربستان سعودی در چند سال اخیر این‌قدر سریع بوده که دنبال کردنشان گاه کمی دشوار است. تا چند سال پیش، هیچ سالن سینمایی در این کشور فعالیت نمی‌کرد و زنان اجازه رانندگی نداشتند؛ اما حالا جشنواره‌ای بزرگ را می‌بینیم که با تکریم سه زن آغاز به کار می‌کند. ده‌ها سال است که در عربستان سعودی و کلا کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس اگر کسی می‌خواست به موفقیت هنری برسد، به مصر می‌رفت اما حالا مصری‌ها به جزیره‌العرب می‌آیند.

رشد صنعت سینما در عربستان سعودی می‌تواند تاثیری گسترده داشته باشد. طبق تخمین‌ها، این کشور ۴۰ میلیونی می‌تواند حامی بیش از دو هزار و۶۰۰ پرده سینما باشد. بنا بر محاسبه شرکت «پرایس واتر هاوس کوپرز»، فروش گیشه در عربستان سعودی تا سال ۲۰۳۰ می‌تواند به ۹۵۰ میلیون دلار برسد؛ یعنی همپای میزان فعلی در کشورهای سینماخیزی چون ترکیه، مجارستان و تایوان (در ایران، با اینکه از نظر سینمایی از بیشتر کشورهای منطقه جلوتر است این میزان متاسفانه در حال حاضر تنها حدود ۸۰ میلیون دلار است)

این‌ها البته هنوز رویا است و عربستان سعودی برای تبدیل آن به واقعیت باید کارهای بسیاری انجام دهد. موانع بسیاری نیز در پیش رو وجود دارند. 

با این همه شکی نیست که جشنواره دریای سرخ امید را به جده آورده است؛ این امید که عربستان سعودی بتواند به قطبی در سینمای منطقه تبدیل شود و بخشی از ثروت قابل توجه این کشور در خدمت فرهنگ و هنر قرار بگیرد. هم‌زمان با برگزاری جشنواره، فیلم «جنگجوی صحرا» در منطقه دریای سرخ و در شهر آینده‌گرای نئوم فیلمبرداری می‌شود؛ فیلمی از محصولات شرکت ام‌بی‌سی که پس از موفقیت در عرصه تلویزیونی حالا به جهان سینما قدم گذاشته است.

این امید را بیش از همه در گفت‌وگو با سینماگران سعودی حاضر در جشنواره شاهدیم؛ مثلا الهام علی،‌ بازیگر ۳۶ ساله سعودی، که می‌توانید او را در سریال «نجواها» در نتفلیکس تماشا کنید. او به خبرگزاری فرانسه گفت: «این نقطه عطفی است اما ما هنوز بیش از این‌ها می‌خواهیم.»

حرف‌های مفصل‌تر را از زبان احمد الملا شنیدیم؛ کارگردان سعودی که از سال ۲۰۰۸ جشنواره کوچکی در شهر دمام برگزار کرده است. آقای الملا خطاب به رسانه‌ها گفت: «سینما به میزان بالایی آزادی بیان احتیاج دارد؛ از مسئله به تصویر کشیدن زنان تا آزادی پرداختن به موضوع‌های مختلف. سینما قدرت نرمی است که می‌تواند راه را برای موفقیت تغییرات اجتماعی و اقتصادی که در عربستان سعودی در جریان‌اند، باز کند.»

سینما که همیشه کارخانه رویاها بوده، حالا رویاهای بسیاری را با خود به جزیره‌العرب آورده است.