پهپادهای انتحاری ساخت اسرائیل و تهاجمی ساخت ترکیه در خدمت نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان را می‌توان مهمترین عامل پیروزی این کشور بر علیه ارمنستان در جنگ سال گذشته منطقه آرتساخ یا قره باغ به حساب آورد. البته این پیروزی در شرایطی کسب شد که نیروی هوایی ارمنستان قادر به حفظ برتری هوایی بر فراز صحنه نبرد نبود و سامانه‌های پدافندی نیروی پدافند هوایی این کشور نیز فرسوده و ناکارآمد بودند.
به دنبال درس‌های آموخته شده از نبرد آرتساخ یا قره‌باغ، حال نیروی هوایی و پدافند هوایی ارتش ایران در کنار نیروی هوافضای سپاه پاسداران در تلاشند تا توانمندی‌هایشان را به منظور مواجهه با خطر پهپادهای ترکیه و جمهوری آذربایجان در صورت بروز هرگونه نبرد نظامی با این کشورها در نوار مرزی چهل کیلومتری ایران و ارمنستان افزایش دهند.
در پی افزایش تنش‌های ایران و جمهوری آذربایجان به دنبال برگزاری رزمایش سه برادر این کشور با نیروهای مسلح ترکیه و پاکستان در نزدیکی مرزهای ایران، ارتش و سپاه دست به اجرای رزمایش‌های مشابهی در نزدیکی مرزهای این کشور و همچنین مناطق آرتساخ یا قره باغ و نخجوان زدند و متعاقبا نیروهای مسلح ترکیه و آذربایجان نیز در پاسخ به آن، دو رزمایش در پنج روز گذشته برگزار کردند.
با افزایش احتمال بروز هرگونه درگیری نظامی بین نیروهای مسلح ایران و کشورهای جمهوری آذربایجان و ترکیه، نیروی هوایی و پدافند هوایی ارتش به همراه نیروی هوافضای سپاه پاسداران در پی افزایش توانمندی‌هایشان برای مقابله با خطر پهپادهای انتحاری و تهاجمی برآمده‌اند. در این راستا رزمایشی مشترک به نام مدافعان آسمان ولایت ۱۴۰۰ در تاریخ یکشنبه ۱۸ مهر ماه آغاز شده است. در جریان این رزمایش خلبانان هواپیماهای جنگنده و همچنین سامانه های پدافندی کوتاه‌برد و میان‌برد به شبیه‌سازی مقابله با پهپادهای تهاجمی و انتحاری دست زده‌اند.
درسی که از جنگ آرتساخ یا قره باغ آموخته شد
پهپادهای انتحاری و تهاجمی نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان نقش مهمی در پیروزی‌شان بر علیه ارتش ارمنستان در منطقه آرتساخ یا قره باغ در سال گذشته ایفا کردند. ۳۵ سامانه پدافند موشکی کوتاه‌برد اوزا اِی کِی و اِی کِی اِم (Osa-AK/AKM) ارمنستان به علت فرسودگی نتوانستند تا عمده پهپادهای متخاصم را منهدم کنند. همچنین سامانه‌های به تازگی خریداری شده تور ام۲کِی اِم این نیرو نیز به علت وارد شدن دیرهنگام‌شان به صحنه نبرد به جز چند مورد انگشت‌شمار نتوانستند کاری از پیش ببرند.
ده‌ها دستگاه تانک اصلی میدان نبرد، نفربر زرهی و حتی سامانه‌های پدافند هوایی ارمنستان چون اوزا، تور ام۲کِی اِم و اس-۳۰۰پی اِس توسط موشکهای هوا به سطح پهپادهای بایراکتار (بیرقدار) تی بی ۲ (Bayraktar TB2) ساخت ترکیه و همچنین پهپادهای انتحاری هارپی، هاروپ و ایرواستار اسرائیلی منهدم شده و تصاویر و فیلم‌های انهدام آنها به وفور توسط وزارت دفاع جمهوری آذربایجان و حتی ترکیه به نمایش عموم گذاشته شد.
مهمترین درسی که بسیاری از فرماندهان نظامی کشورهای مختلف جهان منجمله ایران از جنگ سال گذشته میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان آموختند آسیب‌پذیری نیروهای پیاده، زرهی و توپخانه آنها در برابر پهپادهای تهاجمی و انتحاری در شرایط عدم کسب برتری هوایی در صحنه نبرد است. درس دیگری که از این نبرد آموخته شد غیر موثر و ناکارآمد بودن سامانه‌های پدافندی کوتاه برد قدیمی چون اوزا ساخت اتحاد جماهیر شوروی در نبرد با پهپادها می‌باشد.
تیپ‌های زرهی، پیاده و توپخانه ارتش و سپاه در سال‌های اخیر به علت بی‌توجهی فاقد هرگونه سامانه‌های پدافند موشکی کوتاه‌برد شده‌اند . متعاقبا پس از جنگ سال گذشته منطقه آرتساخ یا قره باغ، نیروی زمینی ارتش تلاش کرد تا تیربارهای ضد هوایی شلیکا ساخت اتحاد جماهیر شوروی و خریداری شده در دوران حکومت پهلوی را بازسازی و به خدمت برخی از یگانهای خود درآورد. سامانه‌هایی که با وجود بازسازی به علت فرسودگی رادارهای کنترل آتش‌شان توانایی رهگیری و مقابله با اهداف پروازی با سطح مقطع راداری کم چون پهپادها را در شب هنگام ندارند.
متعاقبا وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح مامور شد تا با طراحی و ساخت یک سامانه پدافند موشکی کوتاه‌برد با قابلیت رهگیری و انهدام پهپادها نیاز ارتش و سپاه را به این گونه سامانه‌ها برطرف کند. بر اساس تصاویر و فیلم‌های منتشر شده توسط روابط عمومی ستاد مشترک ارتش، پیش نمونه این سامانه با نام مجید اِی دی-۰۸ نخستین بار در رزمایش مدافعان آسمان ولایت ۱۴۰۰ که در حال حاضر در سمنان در حال اجرا می‌باشد به عرصه آزمایش گذاشته شده است.
با نگاهی کوتاه به سامانه مجید اِی دی—۰۸ و تشابه آن به سامانه اومخونتو (Umkhonto) ساخت آفریقای جنوبی بسیاری از کارشناسان از احتمال همکاری دو کشور جهت ساخت توسعه آن سخن به میان آورده‌اند. بر اساس یک فیلم منتشر شده توسط ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران، یک موشک شلیک شده از سامانه مجید موفق به انهدام یک پهپاد کوچک در حال پرواز در ارتفاع متوسط می‌شود. موشک به کار رفته مجهز به یک تصویرساز تلویزیونی و احتمالا از نوع فروسرخ بود.
نقش نیروی هوایی ارتش در رزمایش
بر اساس اعلام روابط عمومی نیروی هوایی ارتش، دو پایگاه یکم و هشتم شکاری در این رزمایش شرکت دارند. پایگاه یکم با جنگنده رهگیرهای میگ-۲۹ و همچنین هواپیماهای سوخت‌رسان بوئینگ ۷۰۷-۳جِی۹سی (Boeing 707-3J9C) در کنار یک فروند هواپیمای شنود الکترونیکی آر سی-۱۳۰اِچ صبا (RC-130H Saba) و پایگاه هشتم شکاری به همراه جنگنده رهگیرهای اف-۱۴آ تامکت (F-14A Tomcat) و جنگنده‌های سبک اف-۷اِن و نمونه آموزشی آنها یعنی اِف تی-۷اِن.
در جریان رزمایش، رهگیرهای اف-۱۴آ تامکت در اختیار نیروی آبی (ایران) و رهگیرهای میگ-۲۹بی در اختیار نیروی قرمز (جمهوری آذربایجان) قرار داشتند و هریک وظیفه حفظ برتری هوایی بر فراز منطقه عملیات نیروهای پدافندی و پهپادی یکدیگر داشتند. متعاقبا خلبانان این دو نوع جنگنده به شبیه‌سازی درگیری هوایی بر علیه یکدیگر پرداختند. این امر در افزایش آمادگی خلبانان رهگیرهای ایرانی به منظور مقابله با خطر جنگنده رهگیرهای میگ-۲۹ نیروی هوایی جمهوری آذربایجان و اف-۱۶ نیروی هوایی ترکیه نقش مهمی ایفا می‌کند.
در طول رزمایش خدمه سایت‌های پدافندی ارتش و سپاه نیز فرصت این را یافتند تا به شبیه‌سازی رهگیری و ساقط کردن جنگنده‌های نیروی هوایی دست بزنند. این امر متعاقبا آمادگی رزمی آنها را جهت مقابله با جنگنده‌های نیروی هوایی جمهوری آذربایجان در صورت بروز هرگونه درگیری نظامی با این کشور افزایش می‌دهد.
تجهیزات نیروی پدافند هوایی ارتش در رزمایش
نیروی پدافند هوایی ارتش با دو دسته از سامانه‌های پدافند ضد هوایی و موشکی کوتاه‌برد و میان‌برد در رزمایش شرکت دارد. تمرکز سامانه‌های کوتاه‌برد در مقابله با خطر پهپادهای نیروی قرمز است در حالی که سامانه‌های میان‌برد عمدتا در مقابله با خطر تهاجم هوایی جنگنده بمب‌افکنهای نیروی قرمز تمرکز دارند. در این رزمایش نقش جنگنده های سوخو ۲۵ نیروی قرمز (جمهوری آذربایجان) را جنگنده های اف-۷اِن و اِف تی-۷اِن از پایگاه هشتم ایفا می‌کنند.
سال‌هاست که نیروی پدافند هوایی ارتش از فقدان یک سامانه کوتاه برد پدافندی با قابلیت مقابله موثر با پهپادهای انتحاری و تهاجمی رنج برده و به همین دلیل در خلال این رزمایش، پیش‌نمونه سامانه پدافندی مجید در اختیار یگانهای شرکت کننده این نیرو گذاشته شد. دقیقا مشخص نیست چند پیش نمونه از این سامانه ساخته شده است اما آنچه مشخص است با وجود موفقیت آزمایش‌های این سامانه به نظر نمی‌رسد تولید انبوه آن دسته کم تا پنج سال دیگر آغاز شود.
دیگر سامانه پدافندی کوتاه‌برد نیروی پدافند هوایی ارتش در طول این رزمایش توپهای ضد هوایی اورلیکن ۳۵ میلیمتری بودند که به علت قدیمی بودن رادار کنترل آتش آن به نظر نمی‌رسد دقت کافی جهت مقابله با خطر پهپادها را در شب هنگام داشته باشند.
سامانه های پدافند موشکی میان‌برد نیروی پدافند هوایی ارتش در جریان این رزمایش مرصاد-۱۶ و ۱۵ خرداد بودند. مرصاد ۱۶ نسخه متحرك سامانه شلمچه که خود نمونه ارتقا یافته از سامانه هاک بهبوده یافته (Improved Hawk) خریداری شده در سال‌های پیش از انقلاب می‌باشد در حالی که سامانه ۱۵ خرداد مجهز به موشکهای زمین به هوای میان‌برد مرصاد ۲ و ۳ کاملا بومی و ساخته شده در ایران می‌باشد.
تمامی سامانه‌های پدافندی ارتش و سپاه در طول این رزمایش به شبکه یکپارچه پدافندی تحت نظر قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء عمل کردند تا از درگیر شدن اشتباهی با جنگنده‌های خودی در طول رزمایش بپرهیزند.
تجهیزات فرماندهی پدافند هوایی نیروی هوافضای سپاه در رزمایش
فرماندهی پدافند هوایی نیروی هوافضای سپاه پاسداران با سامانه‌های پدافند موشکی کوتاه برد تور اِم۱ (Tor M1) و میان‌برد طبس و سوم خرداد خود در رزمایش مدافعان آسمان ولایت ۱۴۰۰ شرکت کرد. علاوه بر این سامانه‌ها، رادارهای ارتقا یافته و یا کاملا ساخته شده در ایران نیز در قالب جزئی از آتشبارهای این سامانه‌ها در طول رزمایش مورد بهره برداری قرار گرفتند. از این میان می‌شود به سامانه‌های راداری بومی معراج، فتح-۲، بشیر و قدس اشاره کرد.
این دومین بار است که در یک سال گذشته، خدمه سامانه های تور ام۱ نیروی هوافضای سپاه در یک رزمایش پدافندی شرکت کرده و دست به شبیه‌سازی ساقط کردن پهپادهای تهاجمی، شناسایی و انتحاری می‌زنند. خدمه این سامانه‌ها در حقیقت از یگانهای پیاده، زرهی، توپخانه و پدافندی نیروی آبی (ایران) در برابر پهپادهای نیروی سرخ (جمهوری آذربایجان) در طول این رزمایش محافظت کردند.
از سوی دیگر سامانه‌های پدافند موشکی میان‌برد طبس و سوم خرداد نیز با شلیک موشکهای زمین به هوای طاهر و صیاد ۲ به انهدام پهپادهای هدفی که نقش پهپادهای تهاجمی و انتحاری را ایفا می‌کردند دست زدند. این سامانه‌ها به انواعی از آشکارسازهای فروسرخ غیر فعال مجهز هستند تا قادر به عملیات در شرایطی که دشمن با اتخاذ جنگ الکترونیک در تلاش است تا عملکرد رادارهای رهگیری و شناسایی زودهنگام آن را مختل کند باشند.
در این رابطه سرتیپ قادر رحیم زاده فرمانده قرارگاه پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران اظهار داشت:« توجه به موضوع دفاع در برابر تهاجم الکترونیک و سایبری و توانمندی‌های سامانه‌های بومی در این حوزه از جمله دستاوردهای این رزمایش است چرا که سامانه‌های پدافند هوایی ارتش و سپاه در این رزمایش در محیط جنگ الکترونیک مطلق به مقابله با اهداف متخاصم پرداختند.» وی همچنین افزود: «یکپارچگی امنیت در عرصه سایبر الکترونیک و پایداری ارتباطات در تمامی سطوح و لایه‌های ارتباطی از جمله مسائلی است که در رزمایش مشترک تخصصی پدافند هوایی مدافعان آسمان ولایت ۱۴۰۰ مورد توجه و تاکید جدی قرار گرفته است.»
با وجود تلاش نیروی پدافند هوایی ارتش و فرماندهی پدافند هوایی نیروی هوافضای سپاه به منظور افزایش توانمندی‌های ضد پهپادی‌شان در طول رزمایش مدافعان آسمان ولایت ۱۴۰۰ باز هم به نظر نمی‌رسد که این نیروها بتوانند به طور موثر از یگانهای پیاده، زرهی و توپخانه ارتش و سپاه در خط مقدم صحنه نبرد محافظت کنند. زیرا این نیروها فاقد تعداد کافی سامانه‌های پدافندی کوتاه‌برد بوده و همچنین سامانه مجید اِی دی-۰۸ نیز هنوز به تولید انبوه نرسیده است تا در اختیار یگانهای نیروهای زمینی ارتش و سپاه قرار بگیرند.
در صورت بروز درگیری نظامی با جمهوری آذربایجان و ترکیه، سامانه‌های پدافندی ارتش و سپاه تنها قادر به دفاع نقطه‌ای موثر به منظور حفاظت از مراکز فرماندهی و کنترل و محل تجمع نیروهای مسلح در نزدیکی خط مقدم نبرد هستند. متعاقبا یگانهای موشکی نیروی هوافضای سپاه با حمله به پایگاههای پهپادی نیروهای دشمن و اتخاذ تاکتیک دفاع تهاجمی می‌توانند از شدت حملات پهپادی بر علیه نیروهای زمینی ارتش و سپاه در خط مقدم نبرد بکاهند.
