خبر پیدا شدن لاشه ۱۷۰ فوک کاسپین در سواحل داغستان روسیه در روزهای گذشته بار دیگر خطرات زیست‌محیطی در دریاچه خزر را به هشداری بین‌المللی تبدیل کرد.

به گزارش شبکه خبری الجزیره، کارشناسان محیط‌زیست می‌گویند احتمال دارد این مرگ‌ومیرها به دلیل «آلودگی صنعتی، ماهیگیری یا شکار غیرقانونی» باشد. برنامه محیط‌ زیست سازمان ملل هشدار داده که خزر «دچار یک‌ بارِ عظیم آلودگی است». آلودگی‌های موجود از جمله مهم‌ترین خطرات تهدیدکننده این دریاچه به شمار می‌روند.

خزر در محاصره پنج کشور

خزر یکی از بزرگ‌ترین دریاچه‌های دنیاست که در محاصره پنج کشور ایران، روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان قرار دارد.

تنها راه حفظ یک اکوسیستم حفظ گونه‌های موجود در آن است. آنچه با تخریب سواحل خزر رخ‌داده در واقع نابودی زیستگاه فوک خزری، پرندگان مهاجر و همچنین گونه‌های مختلف آبزیان در این دریاچه طی سال‌های اخیر بوده است.

یکی از مهم‌ترین تهدیدهای خزر منابع آبی است، به خصوص در قسمت جنوبی که بیشتر آب‌های آن در سمت کشور ایران واقع شده است. در چهار دهه اخیر موج سدسازی‌های گسترده روی بیشتر رودخانه‌هایی که به دریای خزر می‌ریختند تبدیل به یکی از عوامل جدید تهدیدهای این دریاچه شده است. همراه شدن عواملی همچون تغییر اقلیم و خشکسالی ایران در دهه اخیر باعث پس‌روی شدید آب در ساحل جنوبی خزر شده است.

این شرایط به‌ویژه در استان مازندران و گلستان خود را نشان داده و طی آن تالاب بین‌المللی میانکاله و خلیج گرگان تا چندین کیلومتر پس‌روی داشته‌اند و به همین دلیل غلظت آلاینده‌ها در لجن و بافت خاک ساحل بیشتر و همچنین باعث مرگ‌ومیر فلامینگوها شده است.

پیش‌ازاین اتفاق اما در سال‌های گذشته تهدیدهای جدی دیگری هم متوجه محیط‌ زیست دریای خزر بوده است. با احداث کانال «الگا» توسط کشور روسیه که ورودی آب رودخانه الگا به دریاچه خزر است، گونه مهاجم و غیربومی «شانه‌دار» از دریای سیاه وارد خزر شد.

این ‌گونه آبزی از پلانکتون‌ها و فیتوپلانکتون‌ها و زئوپلانکتون‌ها و ماهی‌های ریزتر که خوراک ماهیان کیلکا بود تغذیه کرد و در واقع نسل ماهی کیلکا را در خطر نابودی قرارداد.

در دهه ۷۰، دریای خزر شاهد افزایش حضور شانه‌دار بود که در پی آن در اواخر دهه ۷۰ و اوایل دهه ۸۰ کاهش شدید صید ماهی کیلکا در دریای خزر رخ داد، به‌طوری‌که بسیاری از صیادان تعاونی‌های صیادی بیکار شدند و حتی در مقطعی به دلیل بیکاری تعداد زیادی از آنها دولت مجبور شد برای این عده معیشت جایگزین ایجاد کند.

پیشنهاد دولت به صیادان این بود که از شمال ایران به جنوب کشور مهاجرت کرده و در جنوب ایران به صیادی مشغول شوند. این مهاجرت اقلیمی در نوع خود برای این صیادان و خانواده‌های آنان تبعات اجتماعی و تعارضات فرهنگی در پی داشت.

آنها که خزر را تهدید می‌کنند

تغییرات اقلیمی که در پی آن حجم آب رودخانه‌هایی که به دریای خزر سرازیر می‌شوند کاهش پیدا می‌کند از عمده تهدیدهای جدی خزر است. بسیاری از این رودخانه‌ها در حال حاضر از آب خالی شده یا فصلی شده‌اند. رودخانه گرگان یکی از مهم‌ترین‌ها است.

گرمای هوا در سال‌های اخیر موجب پس‌روی آب دریا در سواحل کشورهای مختلف شده که خود سبب شده تا بستر دریا که حاوی رسوبات و ذرات ریز ماسه است با قرارگیری در معرض هوا و باد عامل ریزگردها شوند که هم سلامت انسان و هم باغداری و کشاورزی را با تهدید مواجه می‌کند.

این مساله البته در سواحل ایران به دلیل اینکه ابتدای سواحل خزر عمق بسیار کمی دارد بیشتر از سایر کشورها رخ ‌داده است. به گفته امیر صیاد شیرازی، کارشناس محیط‌ زیست: «در مناطقی همچون نیمه شرقی سواحل ایران، پس‌روی سواحل بیشتر بوده که بسیار نگران‌کننده است. پس‌روی‌های موجود سبب شده که محل اتصال خلیج گرگان و دریای خزر در آستانه نابودی قرار بگیرد. درحالی‌که لای‌روبی می‌تواند خطر موجود را برطرف کند یا به عقب بیاندازد.»

آلودگی‌های وارد شده به دریای خزر از طریق ورود فاضلاب‌های شهری و پساب‌های صنعتی، سموم کشاورزی که بیشتر از سوی ایران وارد دریاچه می‌شوند موجب مسمومیت گونه‌های جاندار مختلف در دریاچه شده، آلودگی‌های نفتی که بیشتر از سمت روسیه، قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان وارد دریای خزر می‌شود زیستگاه آبزیان و به‌خصوص فوک خزری را در معرض تهدید قرار داده است.

فوک‌ها و ماهیان خاویاری خزر در معرض نابودی

امیر صیاد شیرازی، مدیر مرکز حفاظت از فوک کاسپین در ایران، به ایندیپندنت فارسی می‌گوید: «از میان تمام لاشه‌های فوک خزری بررسی شده تقریبا تمام آنها آثار آلودگی‌های نفتی در بدن خود داشته‌اند. برای جاندارانی که در نزدیکی محل این آلودگی‌ها زندگی می‌کنند این آلودگی‌ها حاد بوده و پخش شدن آن در کل دریاچه خزر که به آب‌های آزاد راه ندارد به ‌صورت مسمومیت مزمن خود را نشان می‌دهد که به‌ مرور زمان می‌تواند باعث کاهش نرخ باروری در میان فوک‌های خزری شود. در عین ‌حال می‌تواند سیستم ایمنی بدن موجودات را ضعیف کند.»

در سال ۲۰۰۰ لاشه ۱۰ هزار فوک در سواحل پنج کشور خزر کشف شد که بر اثر مسمومیت‌های نفتی تلف شده بودند.

به گفته امیر صیاد شیرازی در تحقیقات انجام شده توسط محققان روی آبزیان دریاچه خزر آلودگی‌های رادیواکتیو هم در سال‌های گذشته مشاهده شد. این آلودگی‌ها که حتی در رسوبات دریاچه خزر بود و مرتبط با زباله‌های اتمی مربوط به شوروی سابق عنوان شد.

امیر صیاد شیرازی پس‌آب‌های صنعتی مثل آلودگی‌های جیوه و سرب را از جمله مهم‌ترین خطرهای تهدیدکننده خزر عنوان می‌کند. به گفته او منشأ این آلودگی‌ها وجود کارخانه‌های متعدد در حاشیه خزر است. به گفته این کارشناس برخی مسائل محیط‌زیستی خزر نیز به دلیل در چرخش بودن آب رخ‌داده و نمی‌توان کشور خاصی را مقصر آن دانست.

امیر صیاد شیرازی اضافه می‌کند هیچ‌کدام از پنج کشور اطراف دریاچه خزر به ‌اندازه ایران به سواحل خود آسیب نزده‌اند. گسترش شهرها در شمال ایران، دریاخواری و ساخت‌وساز ویلا در سواحل خزر سبب شده که سواحل این دریاچه در ایران هیچ منطقه بکری در اختیار نداشته باشد. گونه‌های طبیعی موجود در اکوسیستم دریاچه کاسپین نیازمند محدوده‌ای به ‌عنوان پناهگاه حیات‌وحش هستند. تالاب بین‌المللی میانکاله یا جزیره آشوراده می‌توانستند گزینه‌های مناسبی برای این گونه‌های جانوری باشند.

امیر صیاد شیرازی می‌گوید: «اگر این مسیر ادامه پیدا کند و ما همین نقاط محدود را هم از دست بدهیم در واقع قلمرو زیستی این موجودات از بین رفته است.»

ولی مهم‌تر از فوک خزری، نابودی بیش از ۹۰ درصد از ماهیان خاویاری با نام فیل‌ماهی در سواحل «ایران» است. گونه‌ای به نام فیل‌ماهی که خاویار مشهور ایران از آن بهره‌برداری می‌شود به گفته امیر صیاد کارشناس با سابقه در حوزه دریاچه خزر این‌گونه بیشتر از فوک‌ها در معرض نابودی قرار گرفته است.

صید تجاری این نوع ماهی در ایران در سال‌های گذشته متوقف شده است ولی نحوه صید برای حفظ و نجات آن نیز کارشناسی نیست. اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط‌ زیست ماهیان خاویاری (بلوگا) دریای خزر را در فهرست گونه‌های در معرض انقراض بسیار جدی قرار داده است.

نگرانی جهانی از انقراض فوک کاسپین

کارشناسان می‌گویند در حال حاضر حدود ۷۰ هزار  فوک کاسپین وجود دارد. جمعیت این‌گونه خاص در اوایل قرن بیستم بیش از یک میلیون بوده است. یعنی حدود ۹۵ درصد آنها در این سال‌ها از بین رفته‌اند.

آلودگی حاصل از استخراج نفت و گاز در دریای کاسپین، همراه با کاهش سطح آب به دلیل تغییر اقلیمی، بسیاری از گونه‌های جانداران را تهدید می‌کند و آینده دریا را در معرض خطر قرار می‌دهد. در سال ۲۰۰۸ برنامه محیط زیست سازمان ملل نام فوک خزری را به‌ عنوان گونه‌ای که در معرض خطر قرار دارد وارد فهرست قرمز خود کرد.

در دسامبر سال ۲۰۲۰ نیز مقام‌های دولتی داغستان از مرگ نزدیک به ۳۰۰ فوک در معرض خطر فوک کاسپین در ساحل خزر خبر دادند.