۱۰ سال از کشته شدن اسامه بن لادن، بنیانگذار شبکه القاعده، می‌گذرد. به همین مناسبت، یک بار دیگر این بحث داغ شده است ‌که از مرگ وی ​​تاکنون، جهان تا چه اندازه از تروریسم در امان بوده است؟

یادآوری وحشت از چنین مرگی در دوران مرگبار شیوع ویروس کرونا عجب به نظر می‌رسد اما ترس از تغییر نقشه جهان با تروریسم، هنوز پایان نیافته است.

به استثنای افغانستان، میزان رویدادهای تروریستی در سراسر جهان کاهش یافته اما تهدیدهای ناشی از تروریسم همچنان پابرجا است. این سناریو، به‌ویژه پس از خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان، نگران‌کننده‌تر هم شده است.

ماهیت رابطه طالبان با القاعده چگونه خواهد بود؟ آیا طالبان می‌توانند به وعده خود به ایالات‌متحده مبنی بر این‌ که به گروه‌های تروریستی دیگر از جمله القاعده، اجازه استفاده از خاک افغانستان را نمی‌دهند، عمل کنند؟ اگر آن‌ها نتوانند به قول‌های خود پایبند بمانند، آیا پیشروی سازمان‌هایی مثل القاعده و داعش، شتاب و قوت بیشتری خواهند گرفت؟

بدون تردید، امنیت خود افغانستان مهم است اما این سوال، با امنیت داخلی پاکستان نیز مرتبط است. نگرانی‌های چین، روسیه و کشورهای آسیای میانه هم به این موضوع افزوده می‌شود.

در یک دهه اخیر، شبکه القاعده تضعیف شده است اما احتمال ظهور مجدد آن را نمی‌توان نادیده گرفت. لازم به یادآوری است که سازمانی همانند داعش، از بطن القاعده پدید آمدند و اگر در هر نقطه‌ای از جهان، شرایط مطلوب و مساعدی پیدا کنند، دوباره  قد علم خواهند کرد.

این شبکه، در ظهور سایر جنبش‌های افراطی در سراسر جهان هم نقش اصلی را دارد. جالب توجه است که ایالات‌متحده، پاکستان و متحدان دیگر آنان در مبارزه علیه تروریسم، ادعای شکست دادن القاعده را دارند اما حلقه‌های مذهبی تندرو و القاعده، همچنان در حال بحث و بررسی هستند که اگر به جای ایمن الظواهری کسی دیگری جانشین اسامه بن لادن می‌شد، آیا شبکه القاعده به این اندازه ضعیف می‌بود؟

بزرگترین اعتراض به رهبری ایمن الظواهری، سن وی، گرایش بیشتر علمی، نداشتن مهارت‌های برنامه‌ریزی سازمانی و عملیاتی وی است. از سوی دیگر، طرفداران ایمن الظواهری می‌گویند که به‌رغم مخالفت کل جهان و چالش بزرگی چون داعش، اعتبار وجود القاعده، به وی تعلق می‌گیرد.

شایعه‌ها درباره مرگ ایمن الظواهری، هنوز تائید نشده‌اند. از چند ماه گذشته، گزارش‌های ضدونقیضی درباره مرگ وی بر اثر حمله قلبی در حال نشر و پخش است. آخرین ویدیوی وی که در آن در مورد مسلمانان روهینگیا اظهاراتی داشت، بر سردرگمی و ابهام درباره مرگ وی بیش از پیش افزود اما به هر حال، پرسش مهم این است که آیا پس از ایمن الظواهری، این سازمان می‌تواند حرکت و فعالیتی داشته باشد یا خیر؟ آیا اگر سیف العادل، هموطن وی، پس از مرگش بر مسند رهبری القاعده تکیه زند، از آنجا که وی به عنوان فرمانده عملیاتی شبکه القاعده شهرت دارد، آیا در توانایی‌های عملیاتی القاعده تفاوتی ایجاد خواهد شد؟

استراتژی ایمن الظواهری برای بقای القاعده، همواره این بوده است که با تجدیدنظر در رابطه با سازمان‌های وابسته و بخش‌های مختلف منطقه‌ای خود، آن‌ها را مستقل‌تر و روابط خود را با طالبان افغانستان، را تقویت کند.

با اعلام خلافت ابوبکر البغدادی، توانایی‌های نظری، فکری و تشکیلاتی القاعده آسیب دید. ایمن الظواهری، برای کاهش این ضرر، به سیاست اسامه بن لادن پایبند ماند و با ملا اختر منصور و اکنون ملا هیبت الله بیعت کرد. این سیاست، به القاعده اجازه و فرصت داد تا در منطقه همچنان حضور داشته باشد و گزارش‌هایی نیز منتشر شده كه مذاكرات طالبان با ایالات‌متحده امریکا، مشورت با القاعده را نیز شامل شده و القاعده، خود نقشی كمتر پویا را انتخاب كرده است.

با این استراتژی، هسته مرکزی القاعده با حلقه‌های دیگر خود در یمن، مغرب، عراق و شام، در ارتباط ماند و نقش خود را در افغانستان آینده حفظ کرد.

یک چالش بزرگ برای القاعده، رهبری جدید آن است که در ۲۰ سال گذشته ظهور نکرده و به همین دلیل، ایالات‌متحده اطمینان حاصل کرده است که تهدیدهای القاعده در آینده به تدریج کاهش خواهد یافت.

در مورد حضور القاعده در منطقه، این گروه، نقش مشورتی و رهبری واحد خود را گسترش داده است. همچنین نقش القاعده در فعالیت‌های جناح‌ها و گروه‌های کوچک تحریک طالبان پاکستان (TTP) نیز قابل ذکر است. یک شاخه جداگانه برای جنوب آسیا با نام «القاعده شبه‌قاره» هم فعالیت دارد که رهبر و موسس آن، عاصم عمر، اهل حیدرآباد هند بود که در سال ۲۰۲۰ در افغانستان کشته شد. این شاخه در سال ۲۰۱۴ با هدف مقابله با نفوذ روزافزون داعش و متحد کردن گروه‌های طرفدار القاعده ایجاد شد. این گروه همواره وبلاگ‌نویسان سکولار و لیبرال در بنگلادش را هدف حملات خود قرار داده است اما بزرگترین عملیات آن در پاکستان بود که افسران سابق نیروی دریایی مرتبط به این گروه، سعی کردند یک فروند ناو اف-۲۲پی (F-22P) را از ناوچه نیروی دریایی بربایند.

«القاعده شبه‌قاره» آخرین بار در سال ۲۰۱۷ یک عملیات تروریستی‌ را در پاکستان رهبری کرد و آن، حمله به پلیس در شهر کراچی بود. از آن زمان تاکنون، این گروه مسئولیت هیچ حمله‌ای را بر عهده نگرفته است؛ اما ادارات مبارزه با تروریسم ایالت‌های سند و پنجاب، ادعا کرده‌اند که چندین تروریست مرتبط با این گروه را بازداشت کرده و در درگیری‌ها، برخی را کشته‌اند.

در میان بازداشت‌شدگان، نام عمر جلال چاندیو به چشم می‌خورد که گفته می‌شود یکی از نزدیکترین همکاران ایمن الظواهری است. سال گذشته، یک دادگاه ضد تروریسم در شهر گجرانوالا، شش مظنون مرتبط با این گروه را در یک پرونده تامین مالی ترور، محکوم کرده بود.

آینده القاعده در سال‌های آینده، به عملکرد جناح‌های مختلف آن بستگی دارد که گرچه مستقل شده‌اند، اما در کنار بقای خود، آینده سازمان مرکزی القاعده را نیز همچنان در دست دارند.