روز شنبه، موجی از اعتراضات سراسر روسیه را درنوردید؛ اعتراضاتی که به نظر می‌رسد سخت‌ترین چالش برای اقتدار ولادیمیر پوتین در یک دهه گذشته باشد. در اوج همه‌گیری کرونا و در دمایی که به ۵۰ درجه زیر صفر نیز رسید، دست‌کم ۱۰۰ هزار نفر و احتمالاً بیشتر، علی‌رغم تهدیدات بالقوه و در مواردی سرکوب‌های خشونت‌بار، در بیش از صد شهر و شهرک در یازده ناحیه، به خیابان‌ها ریختند.

معترضان خواهان آزادی آلکسی ناوالنی هستند. این منتقد پوتین، ابتدا با عنصری از گروه سم اعصاب نوویچوک مسموم شد. پس از بهبودی، در بازگشت به کشورش روسیه، بازداشت شد. البته خواست‌های معترضان فراتر از درخواست آزادی او بود. بسیاری از معترضان از اینکه روسیه تحت نفوذ فزاینده ‌شماری اندک از نخبگان امنیتی قرار گرفته است، خشمگین بودند.

با اینکه در نظر گرفتنِ وقایع دیروز به عنوان نقطه عطفی برای افول قدرت ولادیمیر پوتین، خطا است، اما می‌تواند برای رهبری که اکنون مدت زمام‌داری او به ۲۰ سال رسیده است، نگران‌کننده باشد. کرملین تلاش کرده است وانمود کند ناوالنی قادر نیست مردم زیادی را به میدان بیاورد، اما اکنون در این تلاش شکست خورده است. ناوالنی، در مقابل، در تلاش بوده است مردم را به میدان بیاورد و اکنون به دستاورد و موفقیت بیشتری هم رسیده است.

با آنکه اغلب همکاران ناوالنی پشت میله‌های زندان هستند، شبکه وی توانست معترضانی از تمامی گروه‌ها، رده‌های سنی و سوابق مختلف را به میدان بیاورد و از معترضان سنتی فراتر برود. طبق گزارش جامعه‌شناسانی که در حال بررسی تظاهرات مسکو هستند، بیش از ۴۰ درصد معترضان برای نخستین بار به میدان آمده بودند.

این بار برخلاف پیش‌بینی رسانه‌های طرفدار کرملین، این گردهمایی فقط گردهمایی عجیب و غریب عده‌ای بچه‌مدرسه‌ای و «افراد کارکشته» همراه آنها نبود. طبق همان بررسی آماری، فقط سن ۴ درصد معترضان زیر ۱۸ سال بود و جوانان بخش اصلی معترضان را تشکیل می‌دادند.

روشن است که هر اعتراضی، ویژگی منحصر به فرد خود را دارد، اما ویژگی‌ اعتراض‌های شنبه، در سایر اعتراض‌های اخیر که در روسیه رخ داده است هم به چشم می‌خورد.

بارقه‌هایی از سربه‌هوایی، مشابه تظاهرات ضدپوتین در سال‌های ۲۰۱۲-۲۰۱۱ در آن به چشم می‌خورد؛ همان تظاهراتی که مخالفان روسیه، به چشم فرصتی به آن نگاه می‌کردند و به اشتباه گمان کردند این تظاهرات، کرملین را به لبه پرتگاه برده است. به گفته یکی از مفسران پیشین هوادار کرملین، آن تظاهرات لحظه‌های خشم ملتی «تحقیر شده و رنجیده» و به سبک انقلاب در اکراین بود.

در این تظاهرات، شمه‌ای از اعتراضات دانشجویی سال ۲۰۱۹ نیز نمایان بود؛ هم از این لحاظ که شماری از معترضان با پلیس مقابله کردند و هم اینکه می‌دانستند احتمالاً تظاهرات با همان نوع سرکوب خاتمه پیدا می‌کند.

اما دست کم دو نکته، تظاهرات دیروز را از اعتراض‌های قبلی متمایز می‌کرد. نخستین نکته، گستردگی جغرافیایی این تظاهرات است. در این تظاهرات به هیچ وجه مسکو محوریت ندارد، بلکه در شهرهایی متمرکز است که قبلاً با گرایش‌های مخالف، هیچ پیوندی نداشتند.

طبق اعلام گروه آقای ناوالنی، بازداشت این سیاستمدار در تحریک اکثریت مردم در این کانون‌های جدید، نقش چندانی نداشت بلکه بیشتر گزارش ناوالنی در مورد اقامتگاه مجلل کنار دریای سیاه باعث تحریک آنها شد؛ اقامتگاهی که گویا برای ولادیمیر پوتین ساخته‌اند و قیمت یک فرچه دستشویی آن معادل یک سال حقوق بازنشسستگان است.

تاکنون نزدیک به ۸۰ میلیون نفر، گزارش مذکور را دیده‌اند. این گزارش یک روز بعد از بازداشت آقای ناوالنی منتشر شد. کرملین هنوز پاسخ قانع‌کننده‌ای به این گزارش دردسرساز نداده است و فقط آن را «گزارشی شکسته‌بسته» خوانده است.

دومین وجه جدید هم، ماهیت واکنش بی‌نظم و فاقد اطمینان پلیس است. مثلاً در مسکو، پلیس چندین بار کوشید مردم را از کانون تجمع یعنی میدان پوشکین بیرون کند که موفق نشد.

سپس ابزارهایی مثل بمب‌های صوتی را به کار گرفتند. شکی نیست که خشونت در سنت پترزبورگ، پایتخت شمالی روسیه شدیدتر بود و تجمع معترضان هم خیلی زیاد بود. در این شهر، زن ۵۴ ساله‌ای هم بر اثر ضربه کنک‌فو پلیس ضد شورش به شکمش و اصابت سرش به آسفالت خیابان، راهی بخش مراقبت‌های ویژه شد.

کنستانتین کالاچیوف، تحلیل‌گر سیاسی سرشناس مستقر در مسکو می‌گوید این رویدادها به نوعی باعث «سردرگمی» مقامات شده است و آنها را در حالت «دفاعی شدیدی» قرار داده است.

او می‌گوید آنها هنوز در پی یافتن راهکاری «کامل و سنجیده» برای ضربه‌زدن به قابلیت‌های شبکه آقای ناوالنی هستند ولی نمی‌خواهند دچار چرخه مهارناپذیر سرکوب و خشونت شوند که در سال‌های ۲۰۱۴-۲۰۱۳ در اوکراین، برای ویکتور یانوکوویچ و پارسال در روسیه سفید، برای آلکساندر لوکاشنکو رخ داد.

با توجه به آنکه بازداشت آقای ناوالنی، همچنان باعث تحریک معترضان است و احتمال ندارد مذاکره‌ای در این‌باره صورت گیرد، مشخص نیست این حالت «دفاعی شدید» تا چه هنگام ادامه داشته باشد. ضعف آشکار و اقتدارگرایی، هیچ‌گاه ترکیب پایداری نبوده است.

آقای یانوکوویچ به خوبی می‌تواند این نکته را تایید کند.