چند ماه آینده برای مردم ایران دورانی سرشار از بیم و دلهره است چرا که منتظرند ببینند آیا دونالد ترامپ برای بار آخر در فرصت باقی مانده اقدامی علیه آنان انجام می‌دهد و پیش از ترک کاخ سفید دستور حمله نظامی علیه کشور آن‌ها صادر می‌کند یا خیر. 

گزارش‌ها حاکی از آن بود که ترامپ هفته گذشته از مشاوران خود خواست تا اهدافی برای حمله در ایران تعیین کنند که به نظر می‌رسد تاییدی بر ترس و دلهره مردم ایران است. چرا که او مارک اسپر، وزیر دفاع را اخراج کرد و تعدادی دیگر از مقامات ارشد نظامی پنتاگون را نیز کنار گذاشته است تا برای نبردی در خارج از مرزهای کشور آماده شود. 

این رئیس جمهور که دورانش رو به پایان است، در زمینه حمله به ایران با مخالفت‌های مایک پمپئو، مایک پنس و مارک میلی، رئیس ستاد مشترک ارتش، مواجه شد و حتی کریستوفر میلر که به عنوان جایگزین جنگ‌طلب اسپر تعیین شد نیز دلایلی در مخالفت با آن ابراز کرد. اما به نظر می‌رسد ترامپ هنوز به دنبال تنبیه ایران برای «اختفای» برنامه هسته‌ای خود است و از قرار معلوم گزینه نظامی هنوز روی میز است. 

ایران پاسخ قابل انتظاری داد که حاکی از عواقب جدی چنین حمله‌ای از سوی ایالات متحده است. علی ربیعی، سخنگوی دولت گفت: «هرگونه اقدامی علیه ملت ایران قطعا با پاسخی دندان‌شکن مواجه خواهد شد.» و به گفته رسانه‌های محلی تمهیدات دفاعی احتیاطی در سراسر کشور به کار بسته شده است. 

احتمال این که ترامپ در آخرین روزهای ریاست جمهوری خود دست به چنین اقدامی بزند اصلا برای ایرانیان غیرمنتظره نیست. هما سروش، ساکن تهران گفت: «بالاخره طی سال‌های گذشته او حضور پررنگی در زندگی ما داشته است. اکنون که به رفتن او نزدیک می‌شویم هر روزی را که به شب برسانیم و با اتفاق جدیدی از جانب او مواجه نشویم خود امنیت خاطر بزرگی است.» 

هما ادامه داد: «به وضعیت کشور ما نگاه کنید و ببینید چه بلایی سر اقتصاد و سیاست ما آمده است. البته که تمام این‌ها کار او نیست و خود ما علاوه بر همه چیز، با مشکل جدی بحران ویروس کرونا نیز دست و پنجه نرم می‌کنیم، ولی او نقشی جدی در ویرانی رویاها و برنامه‌های ما برای آینده داشت.» 

من هما را چهار سال پیش در مرکز خریدی در خیابان فرشته تهران دیدم. در آن زمان که اندکی بعد از امضای برجام و کاهش تحریم‌ها علیه این کشور بود، این مرکز خرید برای حضور و فروش نشان‌های تجاری تجملی آماده می‌شد. بر اساس پوسترهای موجود، جیان‌فرانکو فری، دانا کارن و پیر کاردین قرار بود به زودی آن جا مغازه باز کنند و یکی از شرکت‌های دنیای مد، یعنی روبرتو کاوالی نیز مغازه‌ای در زعفرانیه، محله نزدیک دیگری، افتتاح کرده بود. 

در همین حال، دولچه‌‌اند گابانا خط تولید لباس جدیدی برای حجاب در خاورمیانه به راه انداخته و از «رنگ‌های خنثای سیاه تجملی و بژ شنی» برای این لباس‌ها پرده برداشت. البته که یکی از اماکن مورد توجه آنان برای بازاریابی چنین محصولی ایران بود که پرجمعیت‌ترین کشور خاورمیانه است. 

هما ولی تردید داشت که این خط لباس وقتی به ایران برسد فروش چندانی داشته باشد. این خانم تاجر ۳۴ساله که موهای خودش را با یک روسری صورتی پوشانده بود گفت: «شاید چنین محصولی در کشورهای دیگر منطقه خوب فروخته شود اما این جا؟ به نظرم چنین نخواهد شد و پوشش لباس در این کشور بسیار آزادتر است. البته که کالاهای گران و تجملی در دسترس اکثر مردم قرار نخواهند گرفت. بزرگ‌ترین دستاورد برداشتن تحریم‌ها برقراری ارتباط ما با دنیای خارج خواهد بود و این به نفع همه خواهد شد. مردم ما می‌توانند به خارج سفر کنند و مردمان کشورهای دیگر نیز به دیدار از کشور ما خواهند آمد.» 

در آن زمان که مشغول پوشش انتخابات مجلس در کشور بودم، اصلاح‌طلبان توانستند به پیروزی چشم‌گیری در آن دست یابند و انتظارات بسیاری درباره نوع و نحوه بازگشایی کشور پدید آمد. این فکر به ویژه در میان قشر جوان شایع بود، از جمله نوید کریمی ۲۳ساله که بنا دارد با مدرک مهندسی خود شغلی با دستمزد بالا بگیرد، سفری طولانی به ایالات متحده برود و از فکر کردن به جنگ سوریه خودداری کند. به نظر او تمام این‌ها آن زمان ممکن بود. 

اما همه این امور با انتخاب ترامپ تغییر کرد. رئیس جمهور جدید ایالات متحده، تمام قد به حمله علیه این کشور پرداخت و همان طور که وعده داده بود، برجام را از کار انداخت. تحریم‌های تنبیهی بیشتری اعمال شد و اقتصاد ایران فروپاشید. شرکت فناوری اطلاعاتی که هما با همسرش، هاشم آن را اداره می‌کردند یکی از قربانیان آشکار این تحریم‌ها بود و آن‌ها مجبور شدند نیمی از کارمندان خود را تعدیل کنند. 

در پس زمینه هم، با ترور سرلشکر قاسم سلیمانی، فرمانده لشکر قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، به دست ایالات متحده و شلیک به هواپیمای مسافری اوکراینی از سوی ایران، ترس و بیمی واقعی از بروز جنگ شکل گرفت. 

اکنون با پیروزی جو بایدن، بارقه‌ای از امید پدید آمده که اوضاع بهتر خواهد شد. آمریکا احتمالا دوباره به برجام خواهد پیوست، تحریم‌ها برداشته خواهد شد، احساسی از وضعیت عادی و معمولی دوباره در جامعه‌ای که تحت محاصره قرار گرفته است برقرار خواهد شد. 

موضوع ایران اولین چالشی خواهد بود که دولت جو بایدن با آن مواجه خواهد شد و ماجرایی است که رئیس جمهور منتخب گفت که در صدد حل آن است. برجام که با تلاش‌هایی طولانی و پرزحمت به انجام رسید، دستاورد دموکرات‌ها بود که تحت دولت باراک اوباما صورت پذیرفت و جان کری، وزیر امور خارجه ایالات متحده نقشی اساسی در آن ایفا کرد. بایدن وعده از «راهی معتبر برای برقراری مجدد دیپلماسی» داده است و می‌گوید می‌خواهد با بازگشت به برجام «مذاکرات تکمیلی را از سر» بگیرد. 

محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران که از عناصر کلیدی امضای برجام بود، توییت کرد: «دنیا نظاره‌گر است که آیا رهبران جدید آمریکا سیاست فاجعه‌آمیز قلدرانه و بی‌قانون رژیم رو به اتمام فعلی را کنار خواهند گذاشت و به سیاست‌های چندجانبه گرایانه، همکاری و احترام به قانون روی خواهند آورد یا نه.» 

با وجود این، این روند آن چنان هم سهل و ساده نخواهد بود و ایرانیان هم یاد گرفته‌اند با توجه به پیچ و خم‌هایی که در گذشته نزدیک تجربه کرده‌اند، مطالبات و آرزوهای خود را با آن تطبیق دهند. 

حسن روحانی که علی‌رغم مخالفت شدید محافظه‌کاران کشور، برجام را امضا کرد، سه سال پیش برای انتخاب مجدد وارد انتخابات ریاست جمهوری شد. محبوبیت او به نظر بالا می‌رسید اما ترس این بود که ترامپ بعد از آن چه خواهد کرد، چرا که رئیس جمهور ایالات متحده به کرات از این معاهده انتقاد کرده بود. 

سیاوش شهریور، از کنشگران جامعه مدنی که به ستاد انتخاباتی روحانی هم کمک کرده است، پرسید: «مگر می‌شود ترامپ چیزی جز گفته‌ای زیان‌بار به زبان آورد؟ متاسفانه افرادی وجود دارند که از این فرصت علیه خود معاهده بهره جسته و به احساسات بیگانه‌هراسانه دامن می‌زنند. ترس ما این است که در این صورت به عقب گام خواهیم برداشت.» 

آقای شهریور این سخنان را در گردهمایی انتخاباتی در مرکزی در میدان امام خمینی تهران ایراد کرد. حدود سه چهارم جماعت حاضر جوان بودند و نیمی از آنان را زنان تشکیل می‌دادند. گروه موسیقی با سازهایی نظیر ویالون و ویلون سل، همراه با سازهای سیمی ایرانی مانند سه‌تار و تنبور، موسیقی‌های سنتی و مدرن نواختند. جماعت شعار می‌داد: «ما ایرانی جدید خواهیم ساخت.» اما با اتمام مراسم بعضی از حاضران از نگرانی‌های عمیق خود درباره رویدادهای احتمالی در آینده صحبت کردند. 

روحانی در طول فعالیت ستاد انتخاباتی خود، مورد حمله بی‌رحمانه نیروهای محافظه‌کار قرار گرفت. ابراهیم رئیسی، رقیب او بارها و بارها بر این پیام تایید کرد که امضای برجام باعث تضعیف امنیت ملی شده است و ایالات متحده و متحدانش قابل اعتماد نیستند. 

با این حال، روحانی پیروز آن رقابت شد. اما وقتی نه ماه پیش برای پوشش انتخابات مجلس دوباره آن جا برگشتم، اوضاع شدیدا تغییر کرده بود. تنها جمع قلیلی از شهروندان این بار پای صندوق‌های رای حاضر شدند؛ و روحیه حاکم بر کشور سرشار از غم و اندوه بود. بسیاری از کسانی که سابقا مشتاقانه ساعت‌ها در صف می‌ایستادند تا به اصلاح‌طلبان رای دهند، این بار رای ندادند. نارضایتی آنان تنها به دلیل شکست برجام و ارائه آن چه انتظارش را داشتند نبود بلکه فساد و ناکارآمدی در میان سیاست‌مداران و مقامات دولتی از دلایل اصلی این نارضایتی بود. 

مشارکت در این انتخابات، کمترین میزان از زمان انقلاب ۱۹۷۹ بود و تنها ۴۲ درصد از افراد حائز شرایط در آن شرکت کردند، در مقایسه با انتخابات قبلی که میزان مشارکت در آن ۶۲ درصد بود. این آمار در شهرها تا ۲۵ درصد سقوط کرد، یعنی حوزه‌هایی که سابقا به انتخاب اصلاح‌طلبان و قدرت گرفتن آنان کمک کرده بودند. نتیجه این انتخابات پیروزی قاطعی برای اصول‌گرایان بود. آن‌ها تمام کرسی‌های تهران را در مجلس گرفتند و اکثریت قابل توجهی را در سراسر کشور از آن خود کردند. 

این یکی از مشکلات احتمالی اصلی بر سر راه برقراری برجام خواهد بود. انتخابات ریاست جمهوری ایران قرار است ماه ژوئن سال آینده برگزار شود و از نظر سیاسی به نفع اصول‌گرایان، که اکنون مجلس را هم در دست دارند، خواهد بود که بازیابی برجام تا قبل از آن انتخابات اتفاق نیفتد. 

ناصر هادیان جزی، استاد رشته علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه تهران سناریوی مطلوب محافظه‌کاران را تشریح کرد. او در جلسه مباحثه‌ای مجازی که از سوی موسسه خدمات سلطنتی متحد در لندن برگزار می‌شد، گفت: «آن‌ها فکر می‌کنند اگر شرایط فعلی ادامه یابد نرخ مشارکت در روند سیاسی ایران پایین خواهد ماند. و اگر نرخ مشارکت پایین بماند آن‌ها فرصت بهتری برای پیروزی در انتخابات خواهند داشت.» 

روحانی که دو دوره رئیس جمهور بوده است دیگر نمی‌تواند دور بعدی در انتخابات شرکت کند و اصلاح‌طلبان باید فرد جدیدی را به عنوان جایگزین او بیابند. دیگر نامزدهای احتمالی که ممکن است در این انتخابات شرکت کنند شامل محمود احمدی‌نژاد، رئیس جمهور سابق و محمد باقر قالیباف، شهردار سابق تهران، رئیس پلیس سابق و رئیس فعلی مجلس ایران هستند. 

میزان سرخوردگی از سیاست به حدی است که به عقیده برخی، اصلاح‌طلبان آرای خود را از دست داده‌اند. صادق زیباکلام، از مفسران سیاسی مشهور، پیش‌بینی کرد میزان مشارکت در انتخابات پیش رو پایین‌تر از ۳۰ درصد خواهد بود و این سقوط بیش از همه در قشر جوان و تحصیل‌کرده و در میان ساکنان شهرهای بزرگ دیده خواهد شد. او گفت: «مردم پشت خود را به صندوق‌های رای کرده‌اند. این چیزی است که شاهدش هستیم.» 

من در انتخابات گذشته، در محله‌ای مرفه و لیبرال در شمال تهران با رستم و فرح شیرازی ملاقات کردم که پای صندوق رای آمده بودند ولی در لحظه آخر تصمیم گرفتند رای ندهند. آن‌ها دفعه بعدی چه خواهند کرد؟ رستم که معمار است گفت: «ما این مساله را میان خود و دوستان‌مان به بحث نشستیم. هنوز هم فکر می‌کنیم تحریم انتخابات کار درستی بود ولی اکنون باید عوامل دیگر را نیز در نظر بگیریم. ما نمی‌خواهیم کسی مانند احمدی‌نژاد دوباره فرصت قدرت یافتن داشته باشد. خاطرات بدی از دوران ریاست جمهوری او در اذهان ما نقش بسته است.» 

او ادامه داد: «ما در انتخابات‌های خود به امور بین‌المللی فکر نمی‌کنیم. رفتن ترامپ برای کل جهان بهتر است و همین طور برای ایران. خیلی خوب خواهد شد اگر رئیس جمهور جدید آمریکا به معاهده برجام برگردد و ما هم در ایران دولتی داشته باشیم که حاضر باشد سر این مساله همکاری کند.» 

گفته می‌شود بعضی از مشاوران بایدن معتقدند اوضاع ایران از چند سال پیش به این طرف آن قدر تغییر کرده است که دیگر نمی‌توان بدون رسیدگی به مسائلی نظیر برنامه موشکی ایران و نقش این کشور در درگیری‌های منطقه، به سادگی دوباره به برجام پیوست. 

با این حال برجام برای رسیدگی به برنامه هسته‌ای ایران طراحی شده بود و موضوعات دیگر از آن کنار گذاشته شده بود و ایران اصرار دارد می‌خواهد شرایط را همین طور نگه دارد. سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه گفت: «این معاهده هسته‌ای بسته و مهر و موم شده است. ایران بارها اظهار داشته است که معاهده هسته‌ای مربوط به گذشته بوده است و نمی‌توان برای برقراری شرایط جدید آن را از سر باز کرد.» 

خطیب‌زاده همچنین مطالبه‌ای جدید از طرف دولت ایران اظهار کرد که ایالات متحده باید به دلیل آسیب‌های اقتصادی ناشی از تحریم‌ها به این کشور غرامت بپردازد. 

خیلی شانس کمی وجود دارد که دولت بایدن با چنین شرطی موافقت کند و این امری است که بعضی در تهران هم انتظارش را دارند. آقای هادیان جزی گفت: «این امر برای ایالات متحده تقریبا غیرممکن خواهد بود. به نظرم اروپاییان، به ویژه رئیس جمهور فرانسه امانوئل مکرون و افراد دیگر، نظیر دولت ژاپن، می‌توانند به شکل وام و سرمایه‌گذاری‌های خارجی، کمک‌هایی مالی به ایران ارائه کنند.» 

برای برخی از ایرانیان، این‌ها جزییاتی است که می‌توان در آینده درباره آن‌ها بحث و توافق کرد و امر ضروری این است که به توافقی دست یافت و دوباره امید به دستاوردهایی بست که چنین توافقی می‌تواند به ارمغان آورد. 

خانم هما سروش گفت: «چالش‌های شدیدی به دلیل ویروس کرونا و وضعیت اقتصادی تجربه کرده‌ایم. ما فقط می‌خواهیم این اوضاع تمام شود و جوانان ما بتوانند کار پیدا کنند. این چیزی است که همه مردم می‌خواهند. ما این بار درباره منافع خود از چنین توافقی، واقع‌گرایانه‌تر از دفعه قبلی هستیم. ولی باید کمی امیدوار باشیم و ترامپ را پشت سر گذاریم.»