خلیج گرگان بزرگ‌ترین خلیج دریاچه خزر در استان گلستان است. در سال ۱۳۵۴ خورشیدی این خلیج به همراه تالاب میانکاله به عنوان اولین مجموعه تالاب بین‌المللی جهان در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر به ثبت رسید.

تنها خلیج دریای خزر که بخشی از پناهگاه حیات وحش میانکاله است، زیستگاه پرنده‌های آبزی مهاجری مانند فلامینگو، پلیکان، اردک، انواع قو، غاز و برخی گونه‌های شکاری است. جدای از آن نیز بخش قابل توجهی از خاویار خزر در ایران، در خلیج گرگان تامین می‌شود و از این رو، اهمیت این خلیج برای زنده ماندن دوچندان می‌شود.

این خلیج در یک قرن گذشته به‌عنوان راهی ارتباطی با کشورهای غربی و دسترسی مردم به فرنگ از راه آبی مورد استفاده قرار می‌گرفت اما طی دهه‌های گذشته با کاهش سطح آب دریا، در حال تبدیل شدن به صحرایی بی‌آب و علف است.

تراز آب دریای خزر از سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۹۴ حدود ۱۳۰ سانتیمتر کاهش داشته است. کارشناسان دلایل کاهش تراز آب دریای خزر را تبخیر آب به علت گرمای زمین و احداث سدهای مهندسی نشده بر روی رودخانه‌ها در حوزه آبریز این دریاچه می‌دانند.

هادی حق‌شناس، استاندار استان گلستان در گفت‌وگو با خبرگزاری ایسنا با اشاره به وخامت وضعیت خلیج گرگان گفت: «سرنوشتی همانند دریاچه ارومیه در انتظار خلیج گرگان است. در اسکله بندر ترکمن، محلی که شاید تا ۲۰ سال قبل در آن کشتی پهلو می‌گرفت، امروز کاملاً خشک شده است.»

پسروی و پیشروی‌های نامنظم آب دریای خزر، لایروبی نشدن صدساله کانال‌های انتقال آب دریا، گرمای زمین، حفر بی‌رویه چاه‌های آب کشاورزی در مناطق بالادست و عوامل انسانی دیگر، موجب بروز خشکسالی در این منطقه شده و همچنین، ورود انواع آلاینده‌ها از جمله مواد مغذی، فسفات، سیلیکات و حتی فاضلاب شهری به این خلیج زیستگاه ماهیان خاوری را به خطر انداخته است و قسمت‌های قابل ملاحظه‌ای از خلیج گرگان را به باتلاق تبدیل کرده و این موضوع تبعات محیط زیستی نیز به همراه داشته است.

یوسف کُر، کارشناس سدسازی که در دوره حکومت پهلوی نیز در وزارت کشاورزی وقت در سال‌های ۵۴ و ۵۵ خورشیدی همکاری کرده است، گفت: «طی صد سال اخیر ما در منطقه خلیج گرگان همواره شاهد پسروی و پیشروی آب در خلیج و دریای خزر بودیم. حتی گاهی سطح آب به دو متر افزایش پیدا می‌کرد و بسیاری از روستاها غیرقابل سکونت می‌شدند که می‌توان به عنوان نمونه به روستای چاپاقلی اشاره کرد که با افزایش سطح آب ساکنان روستا مجبور به کوچ در شهرهای اطراف شدند، اما امروزه میزان پسروی آب هم در دریای خزر و هم در خلیج گرگان بیش از اندازه شده است و این مساله به یک مشکل جدی تبدیل شده که برای خروج از این بحران نیاز است تا اطلاعات لازم برای بررسی علل این موارد، حداقل ۲۰ سال داده‌های ایستگاه‌های هواشناسی مورد بررسی قرار گیرند؛ از میزان تبخیر گرفته تا میزان بارندگی و میزان نفوذپذیری خاک. چرا که اگر این موارد مشخص نشوند نمی‌توان چندان اقدام عملی برای نجات خلیج گرگان انجام داد.»

تاکنون دست‌کم ده هزار هکتار از خلیج گرگان خشک‌شده است، کارشناسان می‌گویند درصورتی‌که اقدام فوری برای احیای خلیج گرگان صورت نگیرد، این خلیج به سرنوشت دریاچه ارومیه مبتلا خواهد شد.

خشک شدن خلیج گرگان جدا از تغییرات زنجیره‌ای طبیعی، اقتصاد منطقه را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد.

یکی از قایقرانان اسکله بندر ترکمن به نام رامین کلته می‌گوید: «شغل اصلی او جابه‌جایی بازدیدکنندگان منطقه به سمت جزیره آشوراده است اما دیگر به مانند گذشته بازدیدکنندگان رغبت چندانی برای بازدید از سواحل خلیج خزر و جزیره آشوراده نشان نمی‌دهند و تنها به خرید‌های بازارچه اسکله در بندرترکمن بسنده می‌کنند و این مساله شدیدا درآمد مالی ما را نسبت به قبل کاهش داده است.»

کاهش بارش باران و افزایش تبخیر در ۱۵ سال اخیر از جمله عوامل موثر در خشکی خلیج گرگان است که در کنار برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی شدت خشکسالی این پهنه آبی را بیشتر کرده است.

اعظم بهرامی، پژهشگر حوزه محیط زیست درباره بحران خلیج گرگان می‌گوید: «مساله‌ای که ما در خلیج گرگان داریم یک بخش آن به دلیل عوامل طبیعی است که نیاز به مدیریت داشت که در طول این زمان متاسفانه مدیریت نشده و یک بخش آن هم مربوط به عوامل انسانی است. بخش طبیعی مربوط به رسوباتی است که به سبب جهت باد قالب منطقه و جریان جهت آب از رودها به آن مناطق سرازیر می‌شوند و خود منطقه خلیج گرگان هم منطقه عمیقی نیست و به همین دلیل با پسرفت آب دریای خزر در آن منطقه آب خیلی زمینه این را دارد که به راحتی خشک شود و یا سطح آن بسیار پایین بیاید اما این امر نیاز به لایروبی دارد و راهکارهایی هم جدیدا پیشنهاد داده‌اند و آن هم نیازمند این است که حجم رسوبات رودها تا لحظه‌ای که به خلیج گرگان می‌رسند، کم شود و به این صورت تقسیم صورت بگیرد، مساله دوم و مهم دیگر این است که همه زنجیره طبیعی خلیج گرگان و دریای خزر از مناطق ساحلی گرفته تا مجموعه جنگل‌های هیرکانی و مراتع و شالیزار‌ها همگی یک زنجیر به هم پیوسته هستند.

هر کدام از این‌ها که دچار مشکل شوند مثل این است که عضوی از یک دستگاهی از یک اندام کامل بدن دچار مشکل شده و مساله خلیج گرگان هم در ارتباط با پروژه آشوراده است. این تالاب‌ها به لحاظ نظام چرخه طبیعی بسیار ارزشمندند، اما بخش مهم دیگری که خلیج گرگان را گرفتار کرده است در واقع تبدیل این مکان به مدفن زباله‌های انواع پساب‌های فاضلاب‌های صنعتی و شهری تمام آن گردشگاه‌ها که خارج از ظرفیت آن منطقه از دریای خزر ساخته شده‌اند است. تمام پسماند هتل‌ها و مجموعه‌های صنعتی و حتی بخش زیادی از سموم کشاوزری که جذب خاک نمی‌شوند و در شالیزار‌های شمال هم خیلی زیادند همگی به خلیج گرگان سرازیر می‌شوند.»

خانم بهرامی در ادامه می‌گوید، تاکنون برای احیای تالاب‌هایی مثل گرگان و میانکاله بودجه مصوب دقیقی اختصاص داده نشده است و این بحران که امروزه تالاب میانکاله، آشوراده و خلیج گرگان با آن دست و پنجه نرم می‌کند دوچندان شده است.

از جمله مواردی که نظام زنجیره طبیعی آب منطقه خلیج گرگان را دچار اختلال می‌کند، ورود مواد شیمیایی قابل ملاحظه در درازمدت به خلیج گرگان است که رشد جلبک را به همراه دارد و این موضوع نظام زنجیره ای دریایی و آبزیان را به خطر انداخته و متاسفانه تاکنون مدیریت نشده است.

فعالان محیط زیست بارها در این زمینه اعتراض کردند و خواستار تعطیلی فعالیت‌های عمرانی در آن منطقه و حتی ورود قوه قضائیه به این مساله برای جریمه و صدور احکام قضایی برای کارخانه‌های صنعتی فعال در منطقه شدند تا پساب‌های شیمیایی وارد خلیج گرگان نشوند، اما تاکنون در این زمینه نیز اقدام عملی صورت نگرفته است.

کارشناسان، تغییرات طبیعی در منطقه خلیج گرگان را از عوامل تاثیرگذار در بروز این بحران می‌دانند. در چند دهه گذشته متاسفانه با دست بردن عوامل انسانی به حریم رودها، تالاب‌ها، جنگل‌ها و سدسازی‌های بی‌رویه و غیرمهندسی که تاثیر مستقیم بر گذار رودها دارند بسیاری از پوشش‌های گیاهی از بین رفته‌اند.

پوشش گیاهی در مناطق مرطوب نقش تعیین‌کننده و به‌سزایی در عبور جریان رود دارد که از بین رفتن آن‌ها نقش قابل ملاحظه‌ای در تغییرات نظام چرخه طبیعت در منطقه دارد.

دکتر ناصر کرمی، دانشیار دانشگاه علم و صنعت برگن نروژ که در حوزه تغییرات اقلیمی، مدیریت منابع طبیعی و محیط زیست نیز فعال است می‌گوید: «راه حل خروج از بحران خلیج گرگان بازگرداندن حقابه‌های طبیعی خلیج است.

دولت باید حقابه طبیعی خلیج گرگان را برگرداند یعنی آن بالادست تعداد زیادی سد ساخته شده، اراضی کشاورزی گسترش پیدا کرده و آبیاری بیشتر شده و مصارف در حوزه شهری نیز افزایش پیدا کرده است و این مساله موجب شده تا به طور مشخص میزان آب ورودی به داخل خلیج گرگان و کل حوزه آن منطقه کم شود بنابراین دولت باید حقابه طبیعت را برگرداند چرا که میزان آب مورد نیاز سالانه خلیج کاملا مشخص است.»

کارشناسان می‌گویند خشک شدن خلیج گرگان تبعات جبران‌ناپذیری به همراه خواهد داشت، به طوری که اگر خلیج گرگان خشک شود، تمامی شهرهای اطراف این خلیج حتی گرگان نیز درگیر ریزگرد می‌شوند.

بدون شک، یکی از عوامل اصلی خشک شدن خلیج گرگان احداث سد‌های غیرمهندسی است و بیشتر سد‌های منطقه به روی رودخانه‌های منتهی به خلیج احداث شده‌اند و از طرفی، کاهش میزان بارندگی و کاهش آب‌دهی رود ولگا در روسیه که ۷۰ تا ۹۰ درصد آب خزر را تامین می‌کند نیز از مهم‌ترین دلایل کاهش آب دریا بوده که درنهایت موجب خشکی خلیج گرگان شده است.