کمال‌الملک (محمد غفاری)، نقاش نامدار دوره قاجار و پهلوی اول، که ۲۷ مرداد هشتادمین سالروز درگذشت اوست.

نمادی از نقاشی سردوگرم چشیده روزگار است که هم طعم سنت را چشید و هم سر در حوض نقاشی تجدد کرد و در کنار آن برخی از مهم‌ترین رخدادهای تاریخ معاصر ایران را شاهد و ناظر بود.

ناصرالدین شاه؛ پادشاهی هنردوست

دوران نوجوانی، جوانی و میانسالی کمال‌الملک با سلطنت ناصرالدین شاه گره خورده است. او به شکل آباء و اجدادی با نقاشی سر و کار داشت. پدرش نقاش بود و از آن مهم‌تر عموی او، ابوالحسن غفاری، معروف به صنیع‌الملک، بنیانگذار نخستین مدرسه نقاشی در ایران دوره قاجار به شمار می‌رفت. همین پیشینه سبب شد تا او نیز راه اجدادش را در پیش گیرد و جزو نخستین افرادی باشد که در مدرسه دارالفنون درس نقاشی خواند.

در سومین سال حضورش در دارالفنون تصویرگری‌هایش مورد پسند شاه میانسال قاجار قرار می‌گیرد. ناصرالدین شاه که خود اهل هنر بود و در خوشنویسی، عکاسی و حتی نقاشی ذوق‌آزمایی می‌کرد، بخشی مهم از اوقات فراغت خود را صرف سر و کله زدن با هنرمندان از طیف‌های گوناگون هنری می‌کرد. برای همین است که در دوره او، هنر ایرانی در شاخه‌های مختلف موسیقی و نقاشی و معماری درخشش داشت و شعله‌ور شد.

از همین منظر او ارج و قرب هنر و هنرمند را می‌دانست و برای آنان حرمتی ویژه قائل بود و به آن‌ها میدان فراخی می‌داد تا طبع‌آزمایی کنند و حتی آنان را به اندازه وزرای خود حرمت و احترام می‌نهاد. به گفته یکی از شاگردان برجسته کمال‌الملک (اسماعیل آشتیانی): «ﻣﺮﺣﻮم اﺳﺘﺎد ﺑﺮای ﺧﻮد ﻣﻦ ﻧﻘﻞ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﺮ وﻗﺖ ﺗﺎﺑﻠﻮیی ﺑﺮای ﺷﺎه می‌ﺳﺎﺧﺘﻢ ﻣﺪتی ﻣﻼﺣﻈﻪ و ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﺮد و ﭘﺲ از آن ﺗﺎﺑﻠﻮ را روی زﻣﻴﻦ ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪه اﻣﺮ میﻛﺮد ﻛﻴﺴﻪﻫﺎی اﺷﺮفی می‌آوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﺪری اﺷﺮفی روی ﺗﺎﺑﻠﻮ می‌رﻳﺨﺖ ﻛﻪ ﺳﻄﺢ آن از اﺷﺮفی ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ، آن ﻮﻗﺖ اﺷﺎره میﻛﺮد، ﺑﺮدار.» (ایسنا-۲۷ مرداد ۹۸)

همین روحیه سبب شد تا او لقب کمال‌الملک را به محمد غفاری ببخشد و حتی مدتی را نزد او به شاگردی و آموزش نقاشی بپردازد. کمال‌الملک در این دوره یکی از بهترین نقاشان پرتره دربار ناصری شد. این دوره کاری ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺮﺣﻠه ﻛﺎری ﻛﻤﺎل‌اﻟﻤلک است که خود البته از آن به عنوان کارهای اجباری یاد می‌کند اما به گفته خودش اگرچه برخی از کارها، همانند تالار آیینه ابتدا سفارشی بود، اما در میانه‌های کار، خود او نیز به کار علاقه‌مند شد و اثری آفرید که هنوز که هنوز است در زمره کارهای درخشان به شمار می‌رود.

در همین دوره است که او برای نخستین بار به سمت نقاشی طبیعت‌گرا روی می‌آورد. نقاشی‌های او با عناوینی چون مرد مصری، کهنه‌فروشان یهودی و رمال نمونه‌هایی از انتخاب آزادانه او در این دوران را نشان می‌دهد که فارغ و خارج از سفارش و تحمیل دربار نقاشی شده‌اند.

ارزش نقاشی پرتره و تقاضای رضاشاه از کمال‌الملک

ارزش نقاشی‌های پرتره کمال‌الملک به اندازه‌ای بود که شاهان پس از ناصرالدین شاه نیز از او می‌خواستند شخصا پرتره‌اش را بکشد. حتی او پرتره برخی از شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی عصر خود را نیز کشیده است که اسباب شهرت آن افراد شد که از جمله آن‌ها پرتره نصرالله تقوی (ادیب و حقوقدان و نماینده شهیر مجلس مشروطه) است که بسیار دیده شد و یا نقاشی معروفش از وثوق‌الدوله و …

نقل است رضاخان سردار سپه خود به سراغ کمال‌الملک رفت و از او خواست چهره‌اش را نقاشی کند. وقتی کمال‌الملک از این خواسته طفره رفت و شاگردش را برای انجام این کار پیشنهاد داد، مورد غضب رضاشاه قرار گرفت. این همان مسیری است که او به عنوان یک هنرمند معترض در سال‌های باقی‌مانده عمرش طی کرد. مسلم خضری، منتقد و تحلیل‌گر آثار هنرهای تجسمی در یادداشتی که در سایت «حرفه هنرمند» نوشته در تحلیل این واکنش کمال‌الملک می‌نویسد: «در واقع کمال‌الملک در این ژانر سنتی به جا گذاشت و با نقاشی کردن از شخصیت‌های مهم مشروطه‌خواه دورانش موضع سیاسی و دیدگاه شخصی خود را نیز اعلام می‌کرد. این حرکتی نو بود در نسبت نقاش ایرانی با موضوع نقاشی و کنش سیاسی‌اش. این که هنرمند در نسبت با سفارش‌دهنده و قدرت سیاسی چگونه و چه میزان به سبک و شیوه‌ی هنری و نظرگاه سیاسی خود وفادار می‌ماند نکته مهمی است که در اعتبار و ارزش نقاشی او تعیین کننده است.» (مسلم خضر- مجله حرفه-هنرمند- فروردین۱۳۹۹)

سفر به خارج، کسب تجربه و ورود به دنیای مدرن نقاشی

تا قبل از ترور ناصرالدین شاه کمال‌الملک به رغم علاقه‌مندی به تحصیل و کسب تجربه فرصت رفتن به اروپا را پیدا نمی‌کند، اما این رخداد به او فرصت می‌دهد تا بار سفر بندد و برای زمانی بیش از سه سال در دو کشور ایتالیا و فرانسه به کسب تجربه بپردازد. دیدارهای او از موزه‌های رم و فلورانس و نیز پاریس و آشنایی با برخی از نقاشان و سبک‌های کاری او تاثیری جدی بر نگاه او به نقاشی و اصولا جامعه‌شناسی هنر او می‌نهد. همین موضوع سبب شد تا وقتی مظفرالدین شاه از او خواست بازگردد و به نقاشی در دربار بپردازد. او بازگشت اما از کارهای سفارشی سرباز زد و برای دوری از دربار به عراق رفت که دو نقاشی «میدان کربلا» و نیز «زرگر بغدادی» از جمله تجربه‌های خوب او در این دوره است.

از این دوره به بعد است که می‌توان نوعی نقاشی اجتماعی را در آثار کمال‌الملک دید، نقاشی که دنیای مدرن نقاشی را وارد کارهای خود کرد و توانست ایده‌هاو افکارش در نقاشی را به شاگردانش نیز انتقال دهد. از این منظر می‌توان کمال‌الملک را آغازگر و بناگذار نقاشی مدرن ایران به شمار آورد که در تغییر نگاه بسیاری از نقاشان پس از خود سهمی جدی و به‌سزا داشت. خوشبختانه و به مدد فضای مجازی تقریبا عمده نقاشی‌های کمال‌الملک (بیش از ۵۰ اثر) در اینترنت موجود و در دسترس است. با نگاهی به این تابلوها می‌توان به تنوع کاری و سیر تحول و ایده‌پردازی‌هایش در نقاشی دست یافت.

کمال‌الملک علی حاتمی

هشتادمین سالمرگ کمال‌الملک با چند روز تاخیر با هفتاد و پنجمین سال تولد علی حاتمی (۲۳ مرداد ۱۳۲۳) هم‌زمان شده است. در واقع کمال‌الملک برای بسیاری از ایرانیان، آن زمان شناخته شد که فیلم علی حاتمی از سرگذشت این نقاش نامدار بر پرده سینما نشست و با نقش‌آفرینی هنرمندانه جمشید مشایخی در نقش کمال‌الملک و دیگر بازیگران نامی (نصیریان، انتظامی، کشاورز، رشیدی و …) جانی دوباره به نام و عنوان این نقاش داد.

حاتمی در این فیلم دوساعته سعی کرد روایتی هنرمندانه با همان برداشت‌های خاص خود از رخدادهای تاریخ معاصر را پیش چشم تماشاگران بنهد.

صحنه‌هایی از این فیلم هنوز هم در خاطره‌ها مانده است. به خصوص زمانی که ناصرالدین‌شاه (با نقش‌آفرینی عزت‌الله انتظامی) برای دیدن نقاشی معروف تالار آینه، پس از ده سال به تالار می‌آید و صدای تحسینش از هنر کمال‌الملک فضای تالار را در بر می‌گیرد و یا صحنه‌ای که به کمال‌الملک تهمت دزدی از دربار می‌زنند نمونه‌ای از حسادت‌های پشت پرده دربار در برخورد با هنرمندجماعت است که نشان از جایگاه لغزان هنر و هنرمند در نزد برخی از اصحاب قدرت دارد.

این فیلم یادآور تلاشی جانانه از سوی این کارگردان نامی‌است که عمری کوتاه داشت و در ۵۲ سالگی درگذشت. فیلم کمالٰ‌الملک از این زاویه نیز قابل بررسی است که می‌تواند تصویری نسبتا گذرا از رابطه اهل هنر با اهل قدرت به دست دهد. آن‌هایی که علاقه‌مندند تصویری عمومی و باورپذیر از کمال‌الملک به دست‌آورند دیدن این فیلم را از دست ندهند که اینک به صورت رایگان در فضای مجازی در دسترس است.