اجرای برنامه «نفت در برابر غذا» از مسیر عراق که از سال گذشته زمزمه آن به گوش می‌رسید، با اظهارات اخیر عبدالناصر همتی، رنگ حقیقت گرفت.

رئیس‌ بانک مرکزی ایران بعد از سفری هشت ساعته به عراق اعلام کرده است که توافق شده عراق بدهی‌های خود بابت واردات گاز و برق از ایران را با «صادرات غذا و دارو» بپردازد.

این نخستین اشاره آشکار مقامات تهران به طرحی است که جزئیات آن خردادماه گذشته افشا شده بود و به نظر می‌رسد با گام‌های رو به پیشرفت آمریکا و ایران در مساله عراق، امکان اجرای آن فراهم شده است.

به گفته رئیس بانک مرکزی، عراق هزینه واردات برق از ایران را با صادرات غذا می‌پردازد. اما عراق که خود به مدت هشت سال تحت پوشش برنامه «نفت در برابر غذا»ی سازمان ملل قرار داشت، در نتیجه سال‌ها تحریم و جنگ داخلی، یک وارد‌کننده عمده محصولات غذایی و دارو به‌شمار می‌رود.

نقش آمریکا

بخشی از این طرح که همتی به آن اشاره‌ای نمی‌کند‌، مربوط به آمریکا و رایزنی‌های سه‌جانبه واشینگتن-تهران-بغداد است.

خردادماه سال گذشته بود که برخی منابع عراقی جریان داشتن این گفتگوها را علنی کردند. درست در زمانی که آمریکا با تحریم صادرات نفتی، عملا خرید رسمی نفت ایران را غیرممکن کرد و در روزهایی که نفتکش‌ها یکی پس از دیگری در خلیج فارس منفجر می‌شدند و آتش تنش‌ها بین تهران و واشینگتن در خلیج فارس به اوج خود رسیده بود، نمایندگان آمریکا، عراق و ایران مذاکره بر سر اجرای برنامه نفت در برابر غذا را آغاز کردند.

بر اساس طرح اولیه که عرب نیوز آن را فاش کرد، این توافق به تهران اجازه می‌دهد در برابر صادرات نفت، گاز و برق به عراق و (احتمالا برخی کشورهای اروپایی)، کالا وارد کند و عراق نقطه ترانزیتی این برنامه خواهد بود. به این ترتیب نیروهای آمریکایی که همچنان در عراق حضور دارند، می‌توانند به طور مستقیم بر روند اجرای طرح و اطمینان از عدم دستیابی تهران به منابع مالی و نقض تحریم‌ها، اطمینان حاصل کنند.

البته باید گفت که سابقه برنامه نفت در برابر غذا در عراق نشان می‌دهد که در این طرح نیز زمینه فساد و سوء‌استفاده وجود دارد. به گزارش شورای روابط خارجی آمریکا باوجود اینکه هدف این برنامه جلوگیری از دسترسی صدام حسین به منابع مالی بود، دیکتاتور سابق عراق توانست در زمان اجرای این برنامه ۱.۷ میلیارد دلار از طرق بازپرداخت‌ها و هزینه‌های اضافی و ۱۰.۹ میلیارد دلار از طرق قاچاق نفت به دست آورد.

گزارش‌ها حاکی از آن است که در نسخه به روز شده آمریکا، ایران و عراق از برنامه نفت در برابر غذای سازمان ملل، هزینه واردات انرژی از ایران به حسابی در بانکی معتمد در عراق واریز می‌شود و سپس از این منابع مالی تحت نظارت طرف آمریکایی برای خرید کالا و ارسال آن به ایران استفاده می‌شود. به گفته همتی، توافق برای واردات کالاهای اساسی از کشور همسایه به ایران با «بانک مرکزی عراق» انجام شده است.

پیشرفت تدریجی روابط تهران و واشینگتن در عراق

پس از کشته شدن قاسم سلیمانی، فرمانده سابق نیروی قدس در حمله پهپادی نیروهای آمریکایی در بغداد (۱۳ دی ۱۳۹۸)، سطح تنش‌ها بین تهران و واشینگتن به طور ملموسی کاهش پیدا کرد. محدودتر شدن حمله‌های گروه‌های نیابتی منتسب به جمهوری اسلامی در عراق واستقبال تهران از مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر جدید این کشور پس از ماه‌ها بن‌بست سیاسی، گمانه‌زنی‌ها در مورد شکل‌گیری نوعی مصالحه بین تهران و واشینگتن را تقویت کرد. در چارچوب جدید، به موازات خروج گام به گام بخشی از نیروهای آمریکایی از عراق، سامانه‌های پاتریوت آمریکایی در این کشور مستقر می‌شود و اسماعیل قاآنی، بر خلاف همتای سابق‌اش سفرهای خود به عراق را به جای گروه‌های شبه‌نظامی با مقامات رسمی بغداد هماهنگ می‌کند. 

در همین حال آمریکا با تمدید معافیت از تحریم‌‌ها به عراق امکان داد به واردات انرژی از ایران ادامه دهد و رضا اردکانیان، وزیر نیرو در سفر اخیر خود به عراق قراردادی دو ساله برای صادرات برق منعقد کرد. اردکانیان همچنین گفت که «نیمی از بدهی عراق که حدود ۴۰۰ میلیون دلار بوده ترتیب پرداخت آن داده شده و نیمی دیگر به زودی به ایران پرداخت می‌شود.»

به این ترتیب با پیشرفت تدریجی روابط تهران و واشینگتن در عراق، زمینه اجرای نسخه‌ای از برنامه «نفت در برابر غذا» برای ایران فراهم می‌شود.

فریدون حسنوند، رئیس وقت کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی  در واکنش به گزارش‌های سال گذشته در خصوص اجرای برنامه نفت در برابر غذا برای ایران گفته بود: «اینکه گفته می‌شود ایران نفتش را در برابر غذا به‌فروش می‌رساند یک حرف بیهوده است. این جنگ روانی است و می‌خواهند القاء کنند در شرایط سخت و محاصره قرار داریم.»

تعریف برنامه نفت در برابر غذای سازمان ملل برای عراق در سال ۱۳۷۴ این بود: «فراهم آوردن امکان فروش نفت عراق در برابر دریافت غذا، دارو و دیگر کمک‌های بشردوستانه برای شهروندان عراقی، بدون امکان تقویت توانمندی‌‌های نظامی حکومت صدام حسین.» هرچند دیکتاتور سابق عراق برای چند ماه با توجه به وجهه «نامطلوب» اجرای این برنامه برای حکومت‌اش از پذیرش آن سرباز زد، سرانجام در نتیجه افت شدید درآمد دولت به دنبال کاهش بی‌سابقه صادرات نفت و بحران تامین غذا و دارو، ناگزیر به پذیرش آن شد. این برنامه تا سرنگونی حکومت صدام حسین در حمله نیروهای آمریکایی در سال ۱۳۸۲ اجرا می‌شد.

«برنامه نفت در برابر غذا» یا آنگونه که همتی می‌گوید، «صادرات برق و گاز» در برابر واردات «نفت و غذا»؛ نام آن هرچه باشد، تصویری از کشوری که «زانوی آمریکا را شکسته»، تداعی نمی‌کند.