گروه ویژه اقدام مالی (در حوزه پول‌شویی) موسوم به [FATF [1 یک سازمان بین دولتی است که در سال ۱۹۸۹ به ابتکار گروه ۷ به‌منظور مقابله با پول‌شویی تأسیس شد.

پرونده ایران در این سازمان شاید یکی از پیچیده‌ترین و طولانی‌ترین پرونده‌های تاریخ این سازمان باشد. بعد از قرارگیری ایران در لیست سیاه برای اولین بار، مسئولین کشور در زمان ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد به فکر حل مشکل خودساخته افتادند و از این رو مصوباتی را به‌منظور خروج از لیست سیاه اف ای تی اف، به مجلس ارسال کردند، در همین راستا شورای عالی امنیت ملی به دبیری «سعید جلیلی» مصوبه‌ای را با افتخار به منظور خروج از لیست سیاه FATF به وزارت‌خانه‌های اقتصاد، اطلاعات، امور خارجه و بانک مرکزی ارسال کرد. تلاش‌های دولتمردان در آن زمان نتیجه‌بخش نبود ولی در دولت روحانی ایران توانست از لیست سیاه خارج شود.

بعد از آنکه گروه ویژه اقدام مالی از ایران خواست تا به برنامه اجرایی که خود امضا کرده است عمل کند و به عضویت کامل در کنوانسیون‌های مقابله با تأمین مالی تروریسم و پالرمو بپیوندد، دولت ایران نیز مصوبات خود را برای این منظور آماده و به مجلس تقدیم کرد. مجلس شورای اسلامی نیز این مصوبات را بعد از بحث و بررسی‌های مختلف به تصویب رساند. اما کار به اینجا ختم نشد و بعد از رفت و برگشت مصوبات بین مجلس و شورای نگهبان، کار به مجمع تشخیص مصلحت نظام رسید. تعلل این مجمع در تصویب این قوانین سبب شد که مهلت FATF به ایران بعد از نزدیک به دو سال از انقضاض برنامه اجرایی پایان یابد. در آخرین گزارش مربوط به این سازمان که بر روی سایت مربوطه نیز قرار گرفته است به این موضوع اشاره کرده است که ایران در ژوئن سال ۲۰۱۶ متعهد به اجرای برنامه اجرایی مورد نظر خود شد که تاریخ انقضای آن تا ژانویه ۲۰۱۸ بود. بعد از آن اعضای پلنری (۳۹ عضو و سازمان منطقه‌ای) تصمیم‌گیری‌های مربوطه را انجام می‌دهند تا فوریه ۲۰۲۰ به ایران مهلت دادند تا به مفاد برنامه اجرایی خود پایبند باشند؛ اما تأخیرهای پی‌درپی ایران سبب شد این سازمان اقدام مقابله‌ای را بر علیه ایران اجرا کند.[۲]

نکته جالب این اجلاس آن است که Xiangmin Liu از کشور چین ریاست این دوره از اجلاس FATF را بر عهده داشت که نشان می‌دهد حتی چینی ها با وجود ریاست بر این اجلاس، کاری برای جلوگیری از ورود ایران این به لیست سیاه نکردند.

واکنش ایران:

در روزهای ابتدایی اجلاس اخیر FATF صحبت‌های بسیاری مبنی بر تمدید دوباره مهلت ایران شنیده می‌شد. حتی ربیعی در نشست خبری خود در روز چهارشنبه ۳۰ بهمن در پاسخ به سؤالی در مورد FATF اظهار کرد «بنا بر گزارش امروز وزیر اقتصاد در جلسه  FATF اکثر کشورها از جمله اروپا، چین، روسیه، ترکیه، آفریقای جنوبی و سایر دوستان ایران از ما حمایت کردند و فقط آمریکا، عربستان و اسرائیل مخالف ایران بودند. همان کشورهایی که حامیان مالی تروریست هستند ولی بیشترین تلاش را کردند که ایران به لیست سیاه وارد شود. تلاش ما این است که وارد لیست سیاه نشویم، اما اگر وارد شدیم امکان خروج وجود دارد در مجموع تحلیل این است که همه فشارها روی مبادلات مالی ایران متمرکز شده و حتی با رفتن ایران به لیست سیاه اتفاق خاصی نمی‌افتد، اما اگر از تحریم خارج شویم از لیست سیاه هم باید خارج شویم.[۳]»

با نزدیک شدن به زمان تصمیم‌گیری نهایی حول ایران خبرهای تلخ‌ بیشتری شنیده می‌شد تا اینکه در روز جمعه خبر نهایی بازگشت ایران به لیست سیاه بر روی سایت‌های خبری قرار گرفت. بعد از قرارگیری ایران در لیست سیاه همتی رئیس‌کل بانک مرکزی در صفحه اینستاگرام خود این تصمیم را سیاسی و ناشی از دشمنی آمریکا و اسرائیل دانست. همچنین در پایان همتی به این موضوع اشاره کرد که ایران ارتباطات تحریم ناپذیری با نظام پولی و مالی دنیا، خارج از چارچوب FATF دارد.

سخت شدن کارها، حتی برای شرکای تجاری نزدیک ایران

همتی رئیس‌کل بانک مرکزی در روز ۴ دی‌ماه در جمع خبرنگاران سخنان مهمی درباره پیوستن ایران به FATF کرد. او تأکید کرد حتی شرکای ایران همچون چین و روسیه نیز ایران را به قبول شروط FATF تشویق کردند.[۴] به نظر می‌رسد صحبت‌های رئیس‌کل بانک مرکزی ایران دور از ذهن نیست. به‌صورت خلاصه بازگشت اقدامات مقابله‌ای علیه ایران به این معنی است که کشورهای دیگر حتی کشورهای شریک ایران همچون روسیه و چین نیز باید در تبادلات مالی و بانکی خود با ایران حساسیت بیشتری داشته باشند. گمانه‌زنی‌های رسانه‌ای حتی سفر پمپئو وزیر امور خارجه آمریکا به عربستان را بی‌ارتباط با برگشت ایران به لیست سیاه نمی‌دانند.[۵]

در پیشنهاد‌ها ذیل شماره ۱۹ این سازمان[۶]، مثال‌ها و پیشنهاد‌هایی به‌منظور مقابله با کشورهای پرریسک ذکر شده است و به کشورهای عضو توصیه شده است که این پیشنهاد‌ها را اجرایی کنند. در واقع کشورها مجبور می‌شود برای کار کردن با ایران فرایند سختگیرانه و بروکراتیکی را طی کنند. از جمله این توصیه‌ها ملزم کردن مؤسسات مالی کشورهای پر ریسک برای ایجاد یک رویکرد شناسایی مضاعف، گزارش منظم معاملات مالی، امتناع از تأسیس شرکت‌های تابعه یا شعب یا دفتر نمایندگی‌های مؤسسات مالی در کشورهای فهرست لیست سیاه، منع مؤسسات مالی از ایجاد شعبه یا دفاتر نمایندگی در کشورهای تحت اقدام متقابل، محدود کردن روابط تجاری یا معاملات مالی با کشورهای تحت اقدام متقابل و اشخاص حاضر در آن کشورها و موارد دیگری که به‌صورت مشروح در قسمت ۱۹ پیشنهاد FATF برای کشورهای پرریسک اشاره شده است.

واکنش بازارها در روز پرهیجان

واکنش بازارها نسبت به حضور ایران در لیست سیاه FATF بسیار هیجانی بود. در بازار سرمایه در ابتدای روز شاخص کل به منفی ۲.۵ درصد رسید، اما با فشار شدید تقاضا صف‌های فروش جمع شد و شاخص پس از حجم بسیار بالای معاملات در پایان روز به مثبت ۰.۶۴ درصد رسید. در واقع شاخص کل در اولین روز ورود ایران به لیست سیاه در حدود سه درصد نوسان کرد.

در بازار ارز اما شرایط وخیم‌تر بود. قیمت دلار حتی در لحظاتی با رشد بیش از  یک هزار تومانی به مرز ۱۶ هزار تومان نیز رسید، اما عدم وجود تقاضای چشمگیر سبب شد قیمت‌ها کاهش چشمگیری داشته باشد و به مرز ۱۵۲۰۰ تومان رسید.

چه خواهد شد؟

ورود ایران به لیست سیاه گروه ویژه اقدام مالی اتفاقی تلخ برای اقتصاد ایران است و این تلخی را می‌توان در نوسانات شنبه نرخ ارز هم دید؛ اما به‌منظور بررسی تبعات این اقدام بهتر است آن را به دو دسته تبعات کوتاه‌مدت و بلندمدت تقسیم کنیم. به نظر می‌رسد می‌توان گفت اثرات بلندمدت این اتفاق برای اقتصاد ایران از اثرات کوتاه‌مدت بیشتر است. با توجه به تحریم گسترده اقتصاد ایران، روابط بانکی ایران با کشورهای مختلف دنیا در حال حاضر نسبتاً تحت‌فشار است و با توجه به عدم تحریم غذا و دارو اختلال چشمگیری در روند معاملات بانک مرکزی ایران رخ نخواهد داد، اما این به معنی بی‌تأثیر بودن آن نیست. در واقع ورود ایران به لیست سیاه فرایند کاری ایران را با کشورهای همسایه سخت‌تر می‌کند.

اما در بلندمدت انسان ممکن است چیز با ارزش‌تری را از دست بدهد. ورود ایران به لیست سیاه می‌تواند افق سرمایه‌گذاری را در ایران تیره کند. در واقع چیزی را بکشد که دولت روحانی با شعار دادن آن یعنی بازگشت «امید» به قدرت رسید. در واقع ورود ایران به لیست سیاه گروه ویژه اقدام مالی می‌تواند نقشی مشابه ورود پرونده ایران به شورای امنیت را داشته باشد. با ورود به لیست سیاه، امید به بهبود کاهش چشمگیری دارد.

در نهایت باید گفت یکی از عواملی اصلی ورود ایران به لیست سیاه گروه ویژه اقدام مالی، مجمع تشخیص مصلحت نظام است که با سکوت توام با رضایت رهبری همراه بوده‌است. مجمعی که تاکنون بخشی از مسئولیت قطعی عدم نرمال شدن شرایط ایران در پرونده FATF را برعهده دارد.