با کاهش محسوس دمای هوا در هفته‌های اخیر، نگرانی‌ها از گسترش بیماری تب برفکی دام در ایران افزایش یافته است. کارشناسان دامپزشکی می‌گویند سرمای هوا، که از عوامل تشدیدکننده انتقال ویروس است، سبب شده میزان موارد ابتلا در دامداری‌های صنعتی و سنتی کشور به شکل قابل‌توجهی بالا برود. در این زمینه به مواردی مانند کمبود واکسن و بی‌توجهی به واکسیناسیون هم اشاره شده است.

همزمان انتشار گزارش‌هایی درباره ورود دام‌های آلوده از برخی کشورها از جمله کشورهای همسایه، فرضیه پنهان‌کاری نهادهای اجرایی در خصوص منشا آلودگی را تقویت کرده است.

 نگرانی از آلودگی گوشت‌ها در فروشگاه‌ها

هرچند متخصصان تاکید می‌کنند تب برفکی در دسته بیماری‌های مشترک بین انسان و دام قرار ندارد، اما ترس عمومی از احتمال انتقال ویروس به مصرف‌کنندگان هنوز برطرف نشده است. وزارت بهداشت و سازمان دامپزشکی با انتشار اطلاعیه‌هایی اعلام کرده‌اند که «ویروس تب برفکی از طریق مصرف گوشت یا لبنیات آلوده به انسان منتقل نمی‌شود و در دمای پخت از بین می‌رود». با این حال، برخی پزشکان یادآور می‌شوند که تماس مستقیم انسان با زخم‌های باز دام آلوده به عفونت‌های ثانویه پوستی منجر می‌شود.

در هفته‌های اخیر، انتشار تصاویری در شبکه‌های اجتماعی از گوشت‌هایی با رنگ تیره یا بوی نامطبوع، به نگرانی عمومی دامن زده است. محمد دارابی، دامپزشک و کارشناس بیماری‌های دامی، در گفتگویی توصیه کرده است: «مردم باید در زمان تهیه گوشت به مهر دامپزشکی روی لاشه دقت کنند و از خرید گوشت‌های بدون مهر رسمی پرهیز کنند. گوشت آلوده معمولا رنگ تیره‌تر و بوی ترش دارد و ممکن است عروق آن پرخون باشد.»

او تاکید کرده است که مصرف گوشت نیم‌پز، جگر خام و کله‌پاچه در شرایط فعلی خطرناک است و باید از محل‌های دارای مجوز رسمی خریداری شود. سازمان بهداشت محیط ایران نیز در گزارشی مشابه اعلام کرده است که از نشانه‌های گوشت دام مبتلا به تب برفکی، «پرخونی بافت‌ها، لکه‌های غیرعادی، تغییر رنگ اندام‌های داخلی و بوی غیرطبیعی» است.

اما مشکل اصلی تنها به خطر احتمالی سلامت فردی محدود نمی‌شود. افزایش چندباره قیمت گوشت و فقر اقتصادی، برخی از شهروندان را به خرید گوشت‌های ارزان و بدون شناسنامه سوق داده است. کارشناسان اقتصادی و بهداشتی هشدار می‌دهند این مسئله می‌تواند چرخه انتقال بیماری و آلودگی غذایی را تقویت کند. به گفته یکی از کارشناسان حوزه ایمنی غذایی، «وقتی هزینه تامین گوشت سالم از توان خانوار خارج می‌شود، هر کالای ارزان‌تری می‌تواند جایگزین شود و این چرخه خطرناک است.»

سویه اس‌ای‌تی۱؛ ویروسی غیربومی

هرچند علیرضا رفیعی‌پور، رئیس سازمان دامپزشکی کشور، می‌گوید وضعیت شیوع بیماری غیرعادی نیست، گزارش‌های میدانی با روایت‌های رسمی تفاوت دارد.

برخی دامداران و اتحادیه‌های صنفی از گسترش سویه‌ای نادر به نام «اس‌ای‌تی۱» (SAT1) خبر می‌دهند که پس از بیش از ۴۰ سال در ایران مشاهده شده است.

نقشه‌های اپیدمیولوژیک سازمان دامپزشکی نشان می‌دهد نخستین موارد شناسایی سویه اس‌ای‌تی۱ در تیرماه امسال و در مناطق مرزی غرب کشور گزارش شده، اما هشدارهای عمومی درباره خطر فراگیری آن در سطح کشور از مهرماه آغاز شده است.

دامداران اما می‌گویند این هشدارها بدون آماده‌سازی زیرساخت‌های واکسیناسیون فراگیر عملا کارایی نداشته است. برخی نیز معتقدند کمبود واکسن داخلی و واردات واکسن‌های بی‌کیفیت، عامل اصلی تداوم بیماری است. احمد مقدسی، رئیس انجمن گاوداران کشور، در این باره هشدار داده است: «۸۰ درصد واحدهای دامداری استان تهران به دلیل ضعف در سیاست واکسیناسیون درگیر تب برفکی شده‌اند. دام‌هایی که طی سال‌ها با اصلاح نژاد پرورش یافته بودند از بین رفته‌اند و این به معنای از دست رفتن بخش مهمی از ذخیره ژنتیکی دام کشور است.»

به گفته کارشناسان، ویروس اس‌ای‌تی۱ در کشورهای آفریقایی و بخش‌هایی از خاورمیانه بومی است، اما بیش از چهار دهه است که در ایران مشاهده نشده است. از همین رو احتمال می‌رود ورود دام یا گوشت آلوده از مرزهای شرقی و غربی عامل اصلی ورود مجدد این ویروس باشد. علیرضا رفیعی‌پور، با آنکه نقش واردات دام را قطعی نمی‌داند، اذعان کرده است: «عامل انتقال می‌تواند دام، گوشت یا حتی وسیله نقلیه آلوده باشد. در مواردی ویروس از طریق بار یا هواپیما نیز منتقل شده است.»

در این میان، دامداران و صاحبان دامداری‌های سنتی می‌گویند نبود واکسن کافی و تاخیر در اجرای طرح واکسیناسیون باعث شده است تا تلفات به شکل تصاعدی افزایش یابد. برخی از آنها در مصاحبه‌های محلی اعلام کرده‌اند که برای جلوگیری از نابودی کامل گله، مجبور به فروش یا ذبح دام‌های آلوده شده‌اند.

تهران در وضعیت بحرانی؛ خسارت دو همتی به صنعت دام

بر اساس آمارهای رسمی، تنها در استان تهران بیش از ۲۲۰ هزار راس دام به تب برفکی مبتلا شده‌اند و دست‌کم یک هزار و ۷۰۰ راس تلف و پنج هزار راس به دلیل آلودگی ذبح اضطراری شده‌اند.

استان‌های مازندران، گلستان، البرز و سمنان نیز در فهرست مناطق درگیر قرار دارند. در برخی استان‌ها، تیم‌های دامپزشکی روزانه از دامداری‌های سنتی بازدید می‌کنند تا از انتقال بیماری به واحدهای صنعتی جلوگیری شود.

کارشناسان اقتصادی بخش کشاورزی خسارت تب برفکی به دامداری‌های کشور را بیش از دو همت (دو هزار میلیارد تومان) برآورد می‌کنند. با توجه به شرایط بحرانی تولید گوشت قرمز و افزایش مداوم قیمت‌ها، تلفات دام‌ها خطر تشدید ناامنی غذایی را در پی دارد.

کاهش تولید داخلی گوشت در شرایطی رخ می‌دهد که قیمت گوش وارداتی بالا رفته و مصرف خانوارها نیز در پایین‌ترین سطح دهه اخیر قرار دارد. درنتیجه، هر موج تازه از تب برفکی مستقیما بر قیمت بازار، توان خرید مردم و شاخص سلامت عمومی تاثیر می‌گذارد.

در این وضعیت، گزارش‌هایی از استان‌های مرزی مانند کرمانشاه، ایلام و خراسان جنوبی نیز منتشر شده است که ادعا می‌کنند دام‌های آلوده از مناطق روستایی به بازارهای شهری منتقل می‌شوند. برخی کارشناسان هشدار می‌دهند که با ادامه روند فعلی، ممکن است موج تازه‌ای از بیماری مناطق مرکزی ایران را درگیر کند.

ضرورت واکسیناسیون و شفافیت در اطلاع‌رسانی

در ادامه به‌رغم آنکه مسئولان دولتی از کنترل بیماری سخن می‌گویند، گزارش‌های میدانی از استان‌های مرکزی و شمالی کشور گویای موضوع دیگری است. دامداران درگیر بیماری از نبود هماهنگی بین وزارت جهاد کشاورزی و سازمان دامپزشکی گلایه دارند و معتقدند تصمیم‌گیری‌های دیرهنگام و توزیع نامناسب واکسن عامل اصلی گسترش بحران بوده است.

به گفته کارشناسان، واکسن تب برفکی باید هر شش ماه یک بار به کل دام‌های کشور تزریق شود. با این حال، کمبود بودجه و تاخیر در واردات واکسن باعث شده است تنها بخشی از دام‌ها واکسینه شوند. درنتیجه، ایمنی جمعی شکل نگرفته و سویه‌های جدید به‌سرعت گسترش یافته‌اند.

ناظران حوزه سلامت دام بر این باورند که نبود شفافیت در اطلاع‌رسانی، پنهان‌کاری درباره منشا ویروس و کمبود امکانات تشخیصی، باعث کاهش اعتماد عمومی به نهادهای نظارتی شده است. به گفته یکی از کارشناسان سابق دامپزشکی کشور، «وقتی مردم می‌بینند مسئولان از یک‌سو می‌گویند بحران نیست و از سوی دیگر دامداران از تلفات گسترده می‌گویند، طبیعی است که جامعه به روایت رسمی تردید کند.»