تصوف در افغانستان با تنوع فرقه‌ای و قومی خود، در شکل‌دهی به فرهنگ، سیاست و اجتماع این کشور نقش مهمی ایفا کرده است، اما طالبان و داعش با برداشت‌های افراطی خود از مذهب، نه‌تنها پیروان فرقه‌های تصوف را از اجرای مناسک مذهبی‌شان منع کرده‌اند، بلکه مراسم و مراکز مذهبی آنان را هدف حملات مرگبار قرار داده‌اند.

البته طالبان به پیروان فرقه‌های تصوف در افغانستان حمله مستقیم انجام نداده‌اند، اما در اعلامیه‌های رسمی، مناسک مذهبی آنان را «بدعت، منکرات و خلاف شریعت اسلام» توصیف کرده و بارها تجمع‌ها و مراسم آیینی مذهبی آنان را به هم زده‌اند. داعش خراسان هم در توجیه حملات مرگبار به پیروان فرقه‌های تصوف در افغانستان و پاکستان، آنان را «مشرک» و کشتن آنان را جایز دانسته‌ است.

در آخرین مورد، روز جمعه ۱۴ شهریور، ماموران امر به معروف و نهی از منکر طالبان، به مراسم پیروان فرقه قادریه در شهرستان پغمان کابل که با حضور سید ابراهیم گیلانی، از رهبران این فرقه برگزار شده بود، هجوم بردند و ده‌ها نفر از شرکت‌کنندگان از جمله خود گیلانی را بازداشت کردند. وزارت امر به معروف و نهی از منکر طالبان اعلام کرد که تجمع‌کنندگان در حال «خرافات و بدعت به نام تصوف و مذهب» بودند و به این دلیل بازداشت شدند.

سیف‌الاسلام خیبر، سخنگوی وزارت امر به معروف و نهی از منکر طالبان، دستخطی از سید ابراهیم گیلانی منتشر کرده که در آن تعهد کرده است مراسم صوفیانه‌ای را که طالبان آن را بدعت و منکرات می‌خوانند، برگزار نکند. در این دستخط که امضای او پای آن دیده می‌شود، آمده است: «من، سید ابراهیم گیلانی، تعهد می‌کنم که منکرات و بدعت‌ها را انجام ندهم و خود را با شریعت مقدس اسلام هماهنگ کنم. اگر تخلفی از من سر بزند، پاسخگو خواهم بود.»

سخنگوی وزارت امر به معروف و نهی از منکر طالبان با انتشار این دستخط در شبکه اجتماعی ایکس، بازداشت‌شدگان را به ارتکاب «اعمال غیرشرعی» متهم کرد و مدعی شد که وظیفه دارد جامعه را از رفتارهایی که «با اصول شریعت و فقه حنفی در تضاد است» محافظت کند.

در ویدیوهایی که از مراسم پیروان فرقه قادریه در پغمان منتشر شد، مشاهده می‌شود که آنان به مناسبت تولد حضرت محمد، پیامبر اسلام، گرد هم آمده‌اند و بر اساس آیین‌های فرقه قادریه، مناسک مذهبی انجام می‌دهند. در این نشست سید ابراهیم گیلانی نیز حضور دارد و چند فرد مسلح که یونیفرم اعضای طالبان را دارند، نیز برای محافظت از مراسم حضور دارند.

سخنگوی وزارت امر به معروف طالبان با غیرشرعی خواندن مراسم پیروان قادریه، تاکید کرد که این نهاد «مسئول اصلاحات فکری و عقیدتی جامعه نیز هست تا جامعه را از افکار نادرست و عقاید باطل پاک نگه دارد».

در حالی‌ که جامعه افغانستان از اقوام و مذاهب مختلف تشکیل شده است و تنوع قومی و مذهبی از نشانه‌های بارز آن به شمار می‌رود، طالبان با تشکیل دولتی مردسالار و پشتون‌محور، تنها مذهب حنفی را به‌عنوان مذهب رسمی افغانستان اعلام کرده‌اند.

در اطلاعیه سخنگوی وزارت امر به معروف و نهی از منکر طالبان نیز با تاکید بر پیروی همه مردم افغانستان از مذهب حنفی آمده است: «هر مسلمان مومن موظف است خود و جامعه را از انجام دادن اعمالی که با شریعت و اصول فقه حنفی در تضاد است، بازدارد. یک بار دیگر تاکید می‌کنیم که افغانستان یک کشور اسلامی است، همه شهروندان آن مسلمان و پیرو مذهب حنفی‌اند.»

FV295ewXgAIIFiL.jpeg

خیبر تصریح کرد: «هیچ‌کس اجازه ندارد تحت عنوان مذهب یا تصوف اقدام‌هایی انجام دهد که شریعت و قانون اجازه آن را نمی‌دهند.»

طالبان در حالی وجود مذاهب مختلف را در افغانستان انکار می‌کنند که علاوه بر مذهب شیعه که حدود ۲۵ درصد از جامعه افغانستان به آن باور دارند، هزاران نفر هم پیرو فرقه‌های نقشبندیه، قادریه، سهروردیه، چشتیه و سلفی‌اند.

نقش برجسته خانواده‌های گیلانی و مجددی در سیاست و جامعه در افغانستان

در این میان، خانواده‌های مجددی به‌عنوان بزرگان فرقه نقشبندیه و خانواده گیلانی به‌عنوان بزرگان فرقه قادریه، از احترام و جایگاه ویژه‌ای در سیاست و اجتماع افغانستان برخوردارند. با این حال طالبان بدون توجه به واکنش پیروان این فرقه‌ها، نه‌تنها محدودیت‌های شدیدی برای مناسک مذهبی آنان وضع کرده‌اند، بلکه رهبران آنان را هم در ملاعام تحقیر می‌کنند.

سید ابراهیم گیلانی تابستان ۱۴۰۱ هم در پکتیا بازداشت شد و به گفته شاهدان افراد طالبان او را تحقیر و به او توهین کردند. در ویدیوهایی که در آن زمان در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد، اعضای طالبان او را «خبیث» خطاب کردند و مدعی شدند که گیلانی مردم را «گمراه» می‌کند.

444.jpg

سید ابراهیم گیلانی از اعضای خانواده سید احمد گیلانی است. سید احمد گیلانی که در سال ۲۰۱۷ درگذشت، از برجسته‌ترین رهبران مذهبی و سیاسی افغانستان بود که رهبر طریقت قادریه در این کشور شناخته می‌شد. او از نسل مستقیم سید عبدالقادر گیلانی، بنیان‌گذار سلسله صوفی قادریه، به شمار می‌رفت و به همین دلیل در میان پیروان تصوف در افغانستان جایگاه ویژه‌ای داشت.

خاندان گیلانی در کابل و ننگرهار دارای یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های اجتماعی و دارای نفوذ معنوی بالا بودند و احمد گیلانی با ایجاد خانقاه‌ها و ترویج سنت‌های صوفیانه، در حفظ و گسترش تصوف نقشی محوری ایفا کرد.

در عرصه سیاسی، گیلانی در جریان جهاد علیه شوروی، حزب محاذ ملی اسلامی افغانستان را بنیان گذاشت و یکی از هفت رهبر اصلی مجاهدین در پیشاور بود. او رویکردی میانه‌رو داشت و برخلاف گروه‌های تندرو، بر مصالحه و اعتدال تاکید می‌کرد.

او پس از سقوط طالبان در سال ۲۰۰۱، در فرایندهای سیاسی کشور، از جمله کنفرانس بن و ریاست شورای عالی صلح افغانستان، نقش فعال داشت. گیلانی به‌عنوان پلی میان صوفیان و جریان‌های سیاسی شناخته می‌شد و میراث او تلفیقی از نفوذ مذهبی و تاثیر سیاسی در تاریخ معاصر افغانستان است.

سید حامد گیلانی، فرزند و جانشین سید احمد گیلانی، بارها با رهبران طالبان در کابل ملاقات و از رژیم این گروه حمایت کرده است. پدر او نیز دیدگاهی میانه‌رو داشت و خواستار تعامل و گفتگو با طالبان بود.

cdc679bebbe282e170ab6fe0dca8445e_498.jpg

خانواده مجددی هم که رهبری فرقه نقشبندیه را در افغانستان برعهده دارند، نقش برجسته‌ای در تاریخ سیاسی و اجتماعی افغانستان ایفا کرده‌اند.

صبغت‌الله مجددی که در سال ۲۰۱۸ درگذشت، از رهبران برجسته جهادی و سیاسی افغانستان بود که پس از خروج نیروهای شوروی از افغانستان و در آستانه فروپاشی دولت محمد نجیب‌الله در سال ۱۹۹۲، به‌عنوان رئیس‌جمهوری موقت افغانستان منصوب شد. دولت او در پیشاور مستقر بود و برای برقراری صلح و ثبات در کشور تلاش‌هایی  انجام داد. با این حال، به‌ دلیل اختلافات داخلی میان گروه‌های مجاهدین، مدت زیادی دوام نیاورد.

مجددی در سال ۱۹۷۹ با آغاز حمله شوروی به افغانستان، به‌عنوان یکی از بنیان‌گذاران جبهه ملی نجات افغانستان علیه حکومت کمونیستی کابل مبارزه کرد. این جبهه که عمدتا متشکل از نیروهای مذهبی و ملی‌گرا بود، در مناطق مختلف افغانستان فعالیت می‌کرد. مجددی به‌عنوان یک شخصیت میانه‌رو و معتدل در سیاست افغانستان شناخته می‌شد و بارها بر تعامل و گفتگو با طالبان تاکید کرده بود.

پیروان فرقه‌های قادریه و نقشبندیه که خانواده‌های گیلانی و مجددی را به‌عنوان پیشوایان خود می‌شناسند، از زمان بازگشت طالبان به قدرت با محدودیت‌های شدیدی در اجرای مناسک مذهبی خود مواجه‌اند. خانقاه‌ها و مراکز عبادی آنان دست‌کم از سال ۲۰۱۴ و با ظهور داعش خراسان، بارها در شهرهای مختلف افغانستان هدف حملات انتحاری مرگبار قرار گرفته‌اند.

پیروان فرقه‌های تصوف به‌ویژه خانواده‌های مجددی و گیلانی در زمان حاکمیت احزاب کمونیستی در افغانستان نیز با محدودیت‌های شدید مواجه بودند. بیشتر سران این خانواده‌ها از سوی نهادهای امنیتی حکومت‌های ببرک کارمل و حفیظ‌الله امین به اتهام‌های مختلف از جمله تبلیغ و ترویج آیین مذهبی بازداشت، زندانی و اعدام شدند. اکنون با گذشت نزدیک به ۴۰ سال از روزگار دشوار بزرگان فرقه‌های نقشبندیه و قادریه، تهدید داعش خراسان و محدودیت‌های شدید طالبان بار دیگر آنان را وادار کرده است آیین‌های مذهبی‌شان را در خفا انجام دهند.