باستان‌شناسان به‌تازگی در فاصله ۱۰۰ و چند متری مسجد عتیق اصفهان و در امتداد گذر تاریخی کمرزرین، به سازه‌های معماری در لایه‌های زیرین زمین دست‌ یافته‌اند که امیدها را برای بازخوانی تاریخ رازآلود این بخش از شهر اصفهان زنده کرده است. به‌خصوص که مسجد عتیق و پیرامون آن هسته اولیه شکل‌گیری شهر اصفهان را تشکیل می‌دهند.

گذر کمر زرین در فاصله ۳۰۰ متری شمال شرق مسجد عتیق اصفهان و روبروی آرامگاه پیر پینه‌دوز قرار دارد. این همان منطقه‌ای است که تا همین چند ماه قبل، با ورود ماشین‌آلات سنگین شهرداری برای ساخت مترو زیرورو و بخش‌های زیادی از آن نابود شد. حالا پس از بیرون آمدن شواهد تاریخی دوره‌های مختلف از زیر خاک و شروع کاوش‌های باستان‌شناسی با اتکا به شواهد تازه و داده‌های ژئوالکتریک، نتایج قابل‌توجهی به دست آمده است.

یکی از فرضیه‌هایی که توجه پژوهشگران را جلب کرده، احتمال وجود «قیصریه» در این محدوده است؛ فرضیه‌ای که بر پایه سفرنامه شاردن، سیاح فرانسوی در عصر صفویه، مطرح شد. او در نوشته‌هایش از خرابه‌های قیصریه در نزدیکی مسجد جامع یاد می‌کند.

«قیصریه» در تاریخ و معماری ایرانی و اسلامی به نوعی از بازار و سرا گفته می‌شد که محل دادوستد کالاهای نفیس، صنایع دستی، منسوجات و اجناس ارزشمند بود. این واژه از معماری عهد بیزانس و روم شرقی وارد زبان فارسی و عربی شد.

در ایران، مشهورترین قیصریه همان سردر قیصریه اصفهان در شمال میدان نقش جهان و ورودی اصلی به بازار بزرگ اصفهان است. این بنا در دوره صفوی ساخته شد و نماد شکوه اقتصادی و تجاری اصفهان آن زمان بود. سردر قیصریه در واقع ورودی بازاری بود که به سراها، تیمچه‌ها و کاروانسراها می‌رسید. در این بازار پارچه‌های زربفت، قالی‌های نفیس، جواهرات و کالاهای گران‌قیمت خریدوفروش می‌شد. منتها این قیصریه یادگاری به‌جامانده از دوران صفویه است، حال‌ آنکه بازارهای قیصریه از سده‌های میانه به بعد، در بسیاری از شهرهای اسلامی از جمله ایران، عراق، شام، مصر و آناتولی وجود داشتند.

در منابع دوره سلجوقی و ایلخانی هم به «قیصریه» اشاره‌هایی دیده می‌شود. مثلا در تبریز، شیراز و قزوین در همان دوره‌ها فضاهایی به نام قیصریه ساخته شده بود که محل فروش کالاهای گران‌قیمت بود.

در سفرنامه شاردن، اشاره شده که بقایای قیصریه در حوالی مسجد جامع عتیق هم وجود داشته است. به همین دلیل باستان‌شناسان امروز احتمال می‌دهند، آنچه به‌تازگی در لایه‌های زیرین کمرزرین پیدا شد، احتمالا همان بقایای قیصریه مورداشاره شاردن است. هرچند هنوز این فرضیه اثبات نشده و تنها در حد گمانه‌زنی است.

لایه‌های تاریخی در هسته اولیه شکل‌گیری اصفهان

به گزارش سایت صدای میراث و بر اساس آزمایش‌های ژئوالکتریک، دست‌کم تا عمق شش متری محدوده کمرزرین، لایه‌های تاریخی وجود دارد. به گفته یاسر جبرئیلی، سرپرست تیم کاوش، نتایج این آزمایش‌ها نشان داده در اعماق خاک، شواهدی ارزشمند قابل‌بررسی است. او تاکید کرد کمرزرین به سبب مجاورت با مسجد عتیق، در دوره‌های تاریخی قلب تپنده شهر بوده و در کاوش‌های اخیر نیز بقایایی از دوره ایلخانی و پس از آن به‌وضوح آشکار شده است؛ لایه‌هایی که با ادامه کاوش، می‌تواند به دوره‌های قدیمی‌تر برسد.

در همین حال، علی شجاعی اصفهانی، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر و دیگر سرپرست پروژه، از اهمیتی فراتر می‌گوید: «کمرزرین تنها آثار اسلامی را در خود ندارد. شواهد نشان می‌دهد که این محدوده با روستای تاریخی یهودیه پیش از اسلام همپوشانی دارد و این فرصت بی‌نظیری است تا آثاری از دوره‌های پیش از اسلام، حتی احتمالا ساسانی، شناسایی شود.»

او یادآور شد که پس از حضور باستان‌شناسان ایتالیایی، هیچ کاوشی با این وسعت و دقت در اصفهان انجام نشده بود و پروژه کنونی می‌تواند نقطه عطفی در شناخت لایه‌های تاریخی این شهر باشد.

اندکی پیش‌تر امیر کرم‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان، هم از کشف ۱۰۰ سکه تاریخی در محوطه مقابل مسجد کمرزرین خبر داد و با اشاره به اینکه تنها در یک روز  ۳۵ سکه کشف شد، گفت که این سکه‌ها احتمال وجود یک تجارتخانه در این محدوده را تقویت می‌کند.

حدود دو سال قبل، هنگامی که شهرداری اصفهان در هماهنگی با اداره‌کل میراث فرهنگی استان، به حفر تونل مترو در حریم مسجد عتیق اصفهان مشغول بود و هم‌زمان پروژه احداث گذر کمر زرین در منطقه ممنوعه شهر را پیش می‌برد، باستان‌شناسان هشدار دادند که عملیات عمرانی در محوطه تاریخی ناشناخته شهر به نابودی لایه‌های تاریخی آنجا منجر می‌شود.

آن‌ها با هرگونه عملیات عمرانی در این محدوده که لایه‌های تاریخی را زیرورو کند، مخالف بودند، با این حال مدیران شهری و دولتی اصفهان، بی‌اعتنا به این هشدارها و با طرح این ادعا که پروژه‌های عمرانی پیوست مطالعات دانشگاهی دارند، حفاری تونل و احداث گذر کمر زرین را ادامه دادند و با اینکه هرازچندگاه به شواهد تاریخی جدیدی دست می‌یافتند، عملیات عمرانی را متوقف نکردند.

اصرار شهرداری به ادامه عملیات عمرانی و انفعال و بی‌تفاوتی میراث فرهنگی به از بین رفتن بخش‌های زیادی از محوله کمرزرین منجر شد و شواهد تاریخی موجود در آن که متعلق به دوره‌های مختلف تاریخی قبل و بعد از اسلام بود، از بین رفت.

تخریب و تاراج تاریخ

تیرماه امسال، مهناز شهباز، فعال حوزه میراث فرهنگی، در گفتگو با سایت انتخاب، درباره‌ آنچه در محدوده‌ تاریخی کمرزرین رخ داد، گفت که در جریان عملیات عمرانی محدوده کمرزرین برخی شواهد تاریخی از جمله تعدادی سکه متعلق به دوره ایلخانی و صفوی از دل خاک بیرون آمد. در حالی‌ که این کشف ضرورت کاوش‌های باستان‌شناسی دقیق را دوچندان می‌کرد، شهرداری اصفهان نه‌تنها به درخواست پژوهشگاه میراث فرهنگی برای توقف پروژه توجه نکرد، بلکه شبانه و با استفاده از ماشین‌آلات سنگین، از جمله دو دستگاه بیل مکانیکی و حدود ۵۰ کامیون، وارد محوطه شد و لایه‌های تاریخی آن را از بین برد.

اندکی پس از خبرساز شدن این اقدام، مسئولان میراث فرهنگی استان خبر دادند که شهرداری این کار را بدون هماهنگی با آن‌ها انجام داده است و در همان نخستین ساعت‌های شروع عملیات، با ورود یگان حفاظت میراث فرهنگی، عملیات متوقف و ماشین‌آلات از محل متواری شدند. با این حال، تصاویر و ویدیوهای ثبت‌شده نشان می‌داد که محوطه تاریخی آسیب جدی دیده است.

روزنامه پیام ما روز دوشنبه بیست‌ودوم تیرماه در گفتگو با محسن جاوری و علیرضا جعفری‌زند، دو باستان‌شناس آشنا به محوطه‌های تاریخی و باستانی اصفهان، ابعاد تخریب لایه‌های تاریخی گذر کمرزرین را بررسی کرد. در این گزارش به نقل از جاوری، مسئول پیشین کاوش‌های میدان عتیق، آمده بود: «از آتشکده‌های ساسانی گرفته تا ساختارهای شهری صفوی، همه در این محور به‌ صورت لایه‌به‌لایه درهم تنیده‌اند. هر عملیات غیرکارشناسانه در این منطقه به معنای حذف بخشی از حافظه‌ تاریخی شهر است.»

این باستان‌شناس اداره کل میراث فرهنگی استان را نیز از مسئولیت مبرا ندانست و گفت که این مجموعه دولتی طی سال‌ها از جایگاه کارشناسی «فاصله» گرفته و با تضعیف منابع انسانی و بی‌برنامگی، عملا در برابر پروژه‌های تخریبی ناتوان است.

جعفری‌زند، باستان‌شناس، پژوهشگر و حقوق‌دان حوزه میراث فرهنگی، نیز با اشاره به اهمیت منطقه کمرزرین در بافت تاریخی اصفهان، گفت: «اصفهان بر خلاف شهرهایی مانند ری یا شوش، نه متروک شد و نه جابه‌جا. بلکه همواره زنده ماند و روی لایه‌های کهن خود ساخته شد. در نتیجه، هر نقطه‌ای از بافت تاریخی آن حامل شواهدی از چندین دوره‌ تمدنی است.»

اصفهان در طول تاریخ به‌ لطف تنوع آثارش، همواره یکی از شاخص‌ترین کانون‌های میراث فرهنگی ایران شناخته شده است؛ شهری که هم نشانه‌هایی از معماری ساسانی را در خود دارد و هم یادگارهای دوران اسلامی. این لایه‌های تاریخی در کنار پل‌ها، میدان‌ها و خانه‌های ارزشمند، تصویری روشن از تحول اجتماعی و فرهنگی ایران در دوره‌های مختلف به دست می‌دهند.

با این حال روند کنونی مدیریت شهری و میراث فرهنگی نشان می‌دهد که این مجموعه پیچیده در معرض آسیب‌های پی‌درپی است. فرونشست زمین ساختار بسیاری از بناها را تهدید می‌کند، مرمت‌های شتاب‌زده و فاقد پشتوانه علمی در سال‌های اخیر به تخریب جزئیات معماری منجر شده است. بودجه‌های حفاظتی هم محدود است و اغلب به صورت مقطعی هزینه می‌شود و پروژه‌های عمرانی بدون ارزیابی دقیق آثارشان، بارها به لایه‌های تاریخی شهر لطمه زده‌اند.

خبرهای منتشرشده در یک سال گذشته درباره تخریب بخشی از بستر تاریخی در جریان عملیات عمرانی، گویای این واقعیت است که میراث تاریخی اصفهان آماج تهدیدهای فزاینده است و در معرض نابودی قرار دارد.