طی سال‌های اخیر با رشد مداوم قیمت‌ها و افزایش سطح سوددهی، بازار طلا در ایران به بازاری وسوسه‌انگیز برای سودجویان و کلاهبرداران بدل شده و خالی‌فروشی، کاهش عیار و عرضه مصنوعات تقلبی نیز به ابزارهایی برای فریب خریداران.

این پدیده در سال‌های اخیر با گسترش سامانه‌های فروش اینترنتی و عرضه طلای گرمی ابعاد تازه‌ای یافته است. رئیس اتحادیه فروشندگان و سازندگان طلا و جواهر مردادماه امسال هشدار داد که در برخی بسترهای مجازی مصنوعات بدون کد استاندارد با عنوان «طلای دست‌دوم» عرضه می‌شوند. او تاکید کرد که برای مقابله با این روند باید سازوکاری برای احراز هویت فروشندگان و تضمین سلامت کالا طراحی شود.

با این حال، تقلب تنها به فروش اینترنتی محدود نیست. ساخت زیورآلات و حتی سکه‌هایی با آلیاژهای غیرطلا و روکش‌گذاری، از دیگر شیوه‌های رایج کلاهبرداری در این بازار است؛ اقدامی که حتی برخی فروشندگان رسمی را نیز قربانی کرده است.

مس زیر پوست طلا

۱۰ شهریورماه، فرمانده انتظامی شهرستان رشت از دستگیری باندی خبر داد که با ترکیب مس و روکش طلا به فروش مصنوعات تقلبی به چندین طلافروشی اقدام کرده بودند. عیسی روشن‌قلب، فرمانده انتظامی، اعلام کرد که این باند با استفاده از روش‌هایی مانند کاهش ماهرانه عیار، درج شماره سریال جعلی، ارائه فاکتورهای تقلبی و بسته‌بندی با هولوگرام‌های ساختگی، کلاهبرداری می‌کرده است.

تقلب در عیار طلا گرچه در گذشته نیز وجود داشته، اما افزایش شدید قیمت‌ها و تمایل شهروندان به خرید طلای دست‌دوم یا آب‌شده، زمینه رونق این تخلفات را فراهم کرده است. کارشناسان بازار می‌گویند در فروشگاه‌های رسمی امکان سنجش دقیق عیار وجود دارد و بیشترین تخلفات در مراکز غیررسمی رخ می‌دهد؛ جایی که خریداران به دلیل ناآگاهی و ناتوانی در تشخیص در دام کلاهبرداران می‌افتند.

از دیگر شگردهای قدیمی در این بازار، فروش طلای دست‌دوم به جای طلای نو است. در این روش، خریداران ناخواسته اجرت ساخت و هزینه‌های اضافی پرداخت می‌کنند و هنگام فروش مجدد متوجه ارزش پایین‌تر کالا می‌شوند.

فروش طلای‌شکن و هشدار به خریداران

افزایش تمایل شهروندان به خرید طلای آب‌شده یکی از بسترهای اصلی گسترش تخلف در بازار طلا است. کارشناسان و فعالان صنفی بارها هشدار داده‌اند که پدیده «طلای‌شکن» ــ طلای ناخالص و شکننده‌ای که به دلیل کیفیت پایین برای ساخت زیورآلات مناسب نیست ــ در حال تبدیل شدن به یکی از معضلات اصلی این بازار است.

محمد کشتی‌آرای، عضو کمیسیون تخصصی طلا، جواهر و نقره اتاق اصناف ایران، فروردین امسال اشاره کرد که خرید طلای آب‌شده، به‌ویژه در واحدهای صنفی غیرمجاز، به زیان‌های سنگین برای خریداران منجر می‌شود. به گفته او، اگر طلای آب‌شده به قطعات کوچک‌تر تقسیم شود، از شناسنامه استاندارد خود خارج می‌شود و دیگر کد مخصوص اتحادیه بر همه قطعات درج نمی‌شود؛ موضوعی که عملا امکان کنترل کیفیت و اصالت طلا را از بین می‌برد.

این هشدارها در حالی مطرح می‌شود که بسیاری از شهروندان در شرایط اقتصادی کنونی خرید طلای آب‌شده را به‌منزله یک ابزار سرمایه‌گذاری دسترس‌پذیر انتخاب کرده‌اند، اما نبود شفافیت و استاندارد کافی این روش را به زمینه‌ای پرمخاطره برای تقلب و کلاهبرداری بدل کرده است.

خیال‌فروشی یا خالی‌فروشی؟

در کنار این پدیده، رونق فروش طلای گرمی در فضای مجازی نیز نگرانی‌های بسیار برانگیخته است. بسترهای فروش مجازی، با تبلیغ سرمایه‌گذاری با مبالغی حتی کمتر از ۵۰ هزار تومان، بسیاری از شهروندان را جذب می‌کنند. این شیوه که با نام «خالی‌فروشی طلا» شناخته می‌شود، به دلیل نبود تبادل فیزیکی طلا، بستری مساعد برای تقلب و تخلفات گسترده است.

کارشناسان بازار طلا این نوع خرید و فروش را بستری مناسب برای سوء‌استفاده از مشتریان می‌دانند. نیروی انتظامی و بانک مرکزی نیز در مقاطعی، با اشاره به نبود نظارت موثر، خواستار توقف تبلیغات گسترده این بسترهای مجازی در سطح شهر و رسانه‌های رسمی شده‌اند.

پرونده‌هایی چون «سکه ثامن» و «کوروش کمپانی» نمونه‌های مشخص پیامدهای چنین فعالیت‌هایی‌اند؛ نمونه‌هایی که زیان مالی هزاران سرمایه‌گذار خرد را در پی داشتند و نشان دادند که نبود چارچوب نظارتی شفاف راه را برای کلاهبرداری‌های سازمان‌یافته باز می‌کند.

تحلیلگران می‌گویند، در شرایطی که بازار طلا به دلیل رشد قیمت‌ها به یکی از پرجاذبه‌ترین ابزارهای سرمایه‌گذاری بدل شده است، رواج شیوه‌هایی مانند طلای‌شکن یا خالی‌فروشی اعتماد عمومی به این بازار را بیش از پیش خدشه‌دار می‌کند و به بحران تازه‌ای در اقتصاد منجر می‌شود.

هشدار پلیس اقتصادی و نقش مبهم نهادهای نظارتی

افزایش تقلب و کلاهبرداری در بازار طلا در حالی مورد تایید مسئولان بازار است که حسین رحیمی، رئیس پلیس امنیت اقتصادی فراجا، در سال ۱۴۰۳ هشدار داد بیش از ۱۰ میلیون نفر از طریق بسترهای مجازی به خرید طلای آب‌شده اقدام کرده‌اند. او با طرح پرسشی جدی خطاب به نهادهای ناظر گفته بود: «چگونه و به چه میزان این خریدها انجام شده و چه تضمینی برای سرمایه مردم وجود دارد؟»

به گفته رحیمی، طبق قانون، هر میزان فروش طلا باید پشتوانه فیزیکی در بانک مرکزی یا بانک‌های عامل داشته باشد. به همین دلیل، نبود چنین پشتوانه‌ای در سامانه‌های فعال، تردیدها را درباره ماهیت واقعی این معاملات افزایش داده است.

هرچند در مقاطع مختلف تهدید به تعطیلی این سامانه‌های اینترنتی مطرح شده، اما ادامه تبلیغات پرهزینه آنها در قالب نصب بیلبورد در سطح شهر، انتشار آگهی در شبکه نمایش خانگی و حتی برخی برنامه‌های صداوسیما، این پرسش را ایجاد کرده است که آیا دولت و بانک مرکزی توان مقابله با این شبکه‌ها را ندارند، یا اساسا این شیوه به‌دلیل نبود طلای فیزیکی، ابزاری برای جمع‌آوری بخشی از نقدینگی سرگردان جامعه تلقی می‌شود.

بازتولید شیوه‌های قدیمی در سایه نرخ‌های نجومی

در کنار پدیده‌های نوظهور، شیوه‌های سنتی تقلب همچنان در بازار برقرار است. کم‌فروشی در وزن، کاهش عمدی عیار و استفاده از سنگ‌های زینتی تقلبی در زیورآلات، ازجمله روش‌هایی‌اند که با افزایش نرخ جهانی و داخلی طلا، فرصت بیشتری برای سودجویان فراهم می‌کنند. به گفته کارشناسان، رشد نجومی قیمت‌ها موجب شده است که متقلبان گستره بیشتری از خریداران را قربانی طمع و سود خود کنند.

راهکارهای پیشنهادی برای کاهش این تخلفات شامل خرید از فروشگاه‌های معتبر، دریافت فاکتور رسمی و استفاده از کارشناسان خبره هنگام خریدهای سنگین است. این اقدامات می‌تواند مانع برخی کلاهبرداری‌ها شود، اما واقعیت آن است که تمایل عمومی به سرمایه‌گذاری در بازار طلا، به‌ویژه از طریق روش‌های اینترنتی و کم‌هزینه، همچنان خریداران را به سمت این شیوه‌های پرمخاطره سوق می‌دهد.

تحلیلگران تاکید می‌کنند تا وقتی که دستگاه‌های نظارتی بر این بستر نوظهور کنترل دقیق نداشته باشند، نمی‌توان از شهروندانی که به تبلیغات رسمی در معابر عمومی و رسانه‌های ملی اعتماد می‌کنند، انتظار داشت فریب چنین کلاهبرداری‌هایی را نخوردند.