کارشناسان محیط زیست هشدار داده‌اند، افزایش برداشت غیراستاندارد از معادن کوه دماوند، در کنار دیگر مداخلات انسانی، به تهدیدی جدی برای اکوسیستم حساس این کوه بدل شده است. به باور آنان، فعالیت‌های معدنی، جاده‌سازی، گردشگری بی‌ضابطه و چرای بی‌رویه دام از مهم‌ترین عواملی است که روند تخریب دماوند را تسریع کرده است.

اسماعیل کهرم، کارشناس برجسته محیط زیست، دوم شهریور ۱۴۰۴ اعلام کرد: «متاسفانه حتی کوه‌های حفاظت‌شده نیز برای بهره‌برداری معدنی تخریب می‌شوند. استفاده از مواد منفجره در این معادن اکوسیستم‌های طبیعی را نابود کرده است.»

به گفته او، در دماوند روزانه حدود ۵۰۰ کامیون، هرکدام با ظرفیت ۴۰ تن، سنگ پوکه، که به دلیل سبکی در صنایع ساختمانی کاربرد دارد، استخراج می‌شود. این روند با انفجار و به‌کارگیری مواد شیمیایی همراه است و خسارتی گسترده به محیط زیست کوه وارد می‌کند.

گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد که فعالیت‌های معدنی در ارتفاعات بیش از دو هزار متری، حضور مستمر کامیون‌های وابسته به شرکت‌های استخراج و انفجارهای پیاپی، ساختار زمین‌شناختی دماوند را تضعیف کرده است.

یکی از معادن اصلی فعال در دامنه جنوبی کوه، نزدیک جاده پلور به رینه است که بخش عمده پوکه آن به کشورهای حاشیه خلیج فارس ازجمله امارات صادر می‌شود. این فعالیت هم فرسایش خاک را تشدید کرده و هم پایداری زمین‌شناختی دماوند را به خطر انداخته است.

نابودی پوشش گیاهی و تهدید ثبت جهانی دماوند

اصرار بر بهره‌برداری معدنی در ارتفاعات حساس دماوند در سال‌های اخیر به نابودی گسترده پوشش گیاهی منجر شده است. کارشناسان می‌گویند در شهرستان دماوند بیش از ۳۰ گونه گیاهی و درختی شناسایی شده‌اند که برخی از آنها اکنون در معرض نابودی کامل قرار دارند. انفجارها و ریزش خاک ناشی از استخراج، عرصه‌های گیاهی دامنه‌ها را تخریب و چرخه طبیعی منطقه را دچار اختلال کرده است.

به‌رغم تاثیر آشکار فعالیت معادن در تخریب پوشش گیاهی، برخی معادن همچنان بدون برخورد جدی فعال‌اند. نمونه آن معدن ملارد است که با اینکه فعالیتش غیرقانونی است مجوز آن لغو نشده است. استفاده مداوم از مواد منفجره در این معادن سطح دامنه‌های دماوند را شکاف‌دار کرده و ریزش خاک در مناطق پایین‌دست، به‌ویژه مراتع دارای پوشش گیاهی، را تشدید کرده است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد ترکیب فعالیت‌های معدنی و جاده‌سازی در ارتفاعات دماوند، طی سال‌های اخیر هزاران هکتار از مراتع اطراف کوه را از بین برده است. همین روند تخریبی موجب شد یونسکو از ثبت جهانی دماوند به‌عنوان میراث طبیعی بشری خودداری کند.

چشمه‌ها و رودخانه‌هایی که آلوده می‌شوند

در کنار نابودی پوشش گیاهی و فرسایش خاک، یکی دیگر از پیامدهای فعالیت‌های معدنی در دامنه دماوند، افزایش آلودگی منابع آبی است. دماوند همواره با چشمه‌های زلال و رودخانه‌های سالم شناخته می‌شد، اما امروز میزان آلودگی آب‌های زیرزمینی به سطحی رسیده است که رودخانه هراز به نماد این تخریب بدل شده است. کارشناسان می‌گویند ورود پساب‌ها و ریزش مواد معدنی به این رودخانه، کیفیت آب را به‌شدت کاهش داده و حیات آبی آن را به خطر انداخته است.

حساسیت موضوع زمانی بیشتر می‌شود که به ویژگی آتشفشانی دماوند توجه کنیم. پژوهش‌های زمین‌شناسی نشان داده است که خاک‌های آتشفشانی این کوه به طور طبیعی حاوی فلزات سنگین‌اند. درنتیجه، گسترش استخراج‌های بی‌رویه این فلزات را در سطح وسیع‌تری وارد چرخه زیست‌محیطی می‌کند. چنین روندی سلامت بومیان منطقه و گونه‌های جانوری را تهدید می‌کند و زمینه بروز بیماری‌های مختلف را فراهم می‌آورد.

کارشناسان هشدار داده‌اند که برداشت گسترده معادن و افزایش جاده‌سازی در بلندمدت به پدیده‌ای خطرناک منجر می‌شود که حاصل آن ناپدید شدن تدریجی دامنه‌های کوه است. ساخت جاده برای دسترسی به معادن، توسعه گردشگری بی‌برنامه و ویلاسازی‌های گسترده در ارتفاعات، اکوسیستم دماوند را تکه‌تکه کرده است. این وضعیت سبب شده پایداری زیستگاه‌های طبیعی از دست برود و حیات گونه‌های گیاهی و جانوری با تهدید جدی روبه‌رو شود.

نمونه‌های نگران‌کننده‌ای از این تخریب در بخش‌هایی از دماوند دیده می‌شود، ازجمله آسفالت کردن بخش‌هایی از دامنه، اقدامی که کارشناسان آن را ضربه‌ای بزرگ بر پیکره طبیعی این کوه می‌دانند. چنین روندی نه‌تنها منظر طبیعی دماوند را دگرگون می‌کند، که ظرفیت‌های زیستی آن را نیز از میان می‌برد.

تاثیر مستقیم این تغییرات در کاهش تنوع زیستی کاملا آشکار است. گزارش‌ها نشان می‌دهد نرخ تولیدمثل گونه‌هایی مانند پلنگ ایرانی، بز کوهی و پرندگان بومی به دلیل مجموعه‌ای از عوامل ازجمله آلودگی محیطی، افزایش رفت‌وآمد انسانی و دسترسی آسان به ارتفاعات کاهش یافته است. همین شرایط، شکار غیرقانونی را نیز تسهیل کرده و شمار حیوانات بومی را به‌شدت کاهش داده است.

به باور فعالان محیط زیست، ادامه این روند مهاجرت جانوران بومی به مناطق دیگر را تشدید می‌کند و چرخه طبیعی کوه دماوند را به نقطه‌ای می‌رساند که جبران آن تقریبا ناممکن است. آنان تاکید می‌کنند که تخریب زیستگاه‌های دماوند نه فقط یک تهدید محلی که خطری ملی است، چراکه این کوه یکی از مهم‌ترین ذخایر طبیعی ایران و نماد هویت و فرهنگ این کشور به شمار می‌رود.

زباله‌های انسانی زخمی بر پیکر دماوند

انباشت زباله در دامنه و قله دماوند به یکی از بحرانی‌ترین چالش‌های محیط زیستی این کوه بدل شده است. گزارش‌های فعالان محیط زیست و رسانه‌ها نشان می‌دهد ورود بی‌ضابطه کوهنوردان، بدون رعایت قواعد زیست‌محیطی، چهره‌ای نازیبا بر پیکر دماوند حک کرده است.

طبق برآورد فدراسیون کوهنوردی، تنها در فصل صعود تابستانی، کوهنوردان بیش از هفت تُن زباله در قله دماوند رها می‌کنند. این آمار جدای از حجم بالای پسماندی است که در دامنه‌ها و در جاده‌های منتهی به کوه به جا گذاشته می‌شود. تصاویر منتشرشده از مسیرهای صعود نشان می‌دهد پلاستیک و زباله‌های رهاشده سطحی گسترده از دامنه‌های دماوند را به «زخم‌های سفید و رنگی» بدل کرده‌اند. فعالان محیط زیست بارها هشدار داده‌اند اگر این روند ادامه یابد، دماوند به جای «نماد ملی» به «کوه زباله» بدل خواهد شد.

در کنار بحران زباله، گرم شدن دمای دماوند در سال‌های اخیر روند تخریب این کوه را شتاب بخشیده است. داده‌های اقلیمی نشان می‌دهد دمای متوسط نقاط مرتفع دماوند طی دو دهه گذشته به‌طور غیرمعمول افزایش یافته است.

مدیرکل هواشناسی استان مازندران در سال ۱۳۹۷ هشدار داد که دمای ارتفاعات دماوند در مقایسه با دوره بلندمدت ۴.۵ درجه افزایش یافته است. نتیجه این تغییر، ذوب سریع یخچال‌های طبیعی کوه و افزایش خطر سیلاب در استان‌های همجوار بود، چنان که بخشی از سیلاب‌های مازندران در سال‌های بعد مستقیما ناشی از آب شدن یخچال‌های دماوند بود.

بررسی‌ها نشان می‌دهد بیش از دو هزار و ۹۵۰ هکتار از مناطق حفاظت‌شده دماوند تحت تاثیر این روند تخریب قرار دارد. نابودی یخچال‌ها نه‌تنها تعادل بوم‌شناختی منطقه را بر هم می‌زند، که منابع آبی وابسته به آنها را نیز در معرض نابودی قرار می‌دهد.

در کنار تغییرات اقلیمی، مداخلات انسانی، ازجمله ویلاسازی‌های گسترده، ایجاد جاده‌های دسترسی و حتی ماجرای بحث‌برانگیز «وقف بخشی از کوه» نیز وضعیت دماوند را بحرانی‌تر کرده است. این دست‌اندازی‌ها سبب شده دامنه کوه که روزگاری نشانه استواری و عظمت بود، به عرصه‌ای برای ساخت‌وساز و سوداگری بدل شود.

امروز، به جای چشم‌انداز طبیعی دماوند، که از سراسر تهران و البرز قابل مشاهده بود، چراغ‌های روشن ویلاها و خانه‌های ساخته‌شده در ارتفاعات دیده می‌شود که نماد تداوم تخریب و بی‌توجهی به قوانین حفاظتی است. کارشناسان معتقدند اگر روند کنونی ادامه یابد دماوند نه‌تنها دیگر نماد هویت ملی و میراث طبیعی ایران نخواهد بود، که به الگوی شکست سیاست‌های محیط زیستی کشور بدل می‌شود.