تیم المپیاد نجوم و اخترفیزیک ایران در رقابت‌های جهانی ۲۰۲۵ این رشته که در شهر بمبئی هند برگزار شد، عنوان «طلایی‌ترین تیم» را به دست آورد، زیرا هر پنج عضو تیم ایران شامل علی نادری، حسین معصومی، هیربد فودازی، ارشیا میرشمسی و حسین سلطانی، مدال طلا گرفتند و ایران تنها کشوری بود که همه اعضای تیمش بر سکوی نخست ایستادند.

این دومین سال پیاپی است که ایران چنین موفقیتی را کسب می‌کند؛ دستاوردی که بار دیگر توانایی‌ها، استعداد و هوش بالای نوجوانان و جوانان ایرانی را در سطحی جهانی به نمایش می‌گذارد و تمجید محافل علمی بین‌المللی را به دنبال دارد.

المپیاد جهانی نجوم و اخترفیزیک رقابتی ویژه دانش‌آموزان دبیرستانی است که هر سال در ماه اوت برگزار می‌شود.

این افتخارآفرینی‌ در شرایطی رخ می‌دهد که نخبگان ایرانی در داخل کشور از کمترین حمایت‌های دولتی برخوردارند و بسیاری از آنان به دلیل مشکلات معیشتی، فشارهای سیاسی و اجتماعی یا نبود فرصت‌های برابر، ناگزیر به مهاجرت می‌شوند.

شهرام یزدانی، مشاور آموزشی مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری ایران، بهمن ۱۴۰۳ به‌صراحت اعتراف کرد که روند خروج نخبگان ایران «فزاینده» است و یادآور شد که در فاصله سال‌های ۱۳۶۳ تا ۱۳۶۷، حدود ۱۲۰ نفر از دارندگان مدال المپیادهای جهانی از کشور رفتند و «هیچ‌کدامشان داخل ایران نماندند.»

یزدانی همچنین تاکید کرد که ارتقای رتبه علمی یک کشور نه‌تنها به شرایط جهانی، بلکه به عوامل داخلی نیز بستگی دارد؛ عواملی که باعث شدند ایران دیگر رشد علمی یک دهه پیش را تجربه نکند. به گفته او، رقابت برای حفظ جایگاه علمی پس از رسیدن به قله، دشوارتر می‌شود و همین امر موجب شده است ایران از رده‌های بالای جدول جهانی فاصله بگیرد.

نمونه‌های دیگر موفقیت دانش‌آموزان ایرانی در سال‌های اخیر نشان‌دهنده ظرفیت‌های علمی بسیار بالای ایران است. تیرماه ۱۴۰۴، تیم شش‌نفره المپیاد ریاضی ایران در استرالیا توانست دو مدال طلا، سه نقره و یک مدال برنز کسب کند. این تیم پیش‌تر در کمپ آموزشی المپیاد ریاضی چین ۲۰۲۵ نیز یک طلا، چهار نقره و یک برنز به دست آورد و رتبه دوم تیمی را کسب کرد.

تابستان ۱۴۰۳ در سی‌وششمین المپیاد جهانی کامپیوتر در مصر، تیم ایران با یک طلا، دو نقره و یک برنز به جایگاه نهم رسید. ایران همان سال، در المپیاد جهانی نجوم و اخترفیزیک برزیل، با پنج مدال طلا، قهرمان مطلق شد و تیم اعزامی به نخستین المپیاد جهانی هوش مصنوعی نیز توانست مدال برنز تیمی و رتبه هجدهم را کسب کند و برای یکی از مسائل مطرح‌شده بهترین راه‌حل را ارائه دهد.

این دستاوردها در حالی رقم می‌خورند که بسیاری از دانشمندان و نخبگان ایرانی در ۴۶ سال اخیر، به دلیل محدودیت‌ها، امکان ادامه فعالیت علمی در داخل ایران را نداشته‌اند. مریم میرزاخانی، نابغه ریاضی ایران که نخستین دختر عضو تیم المپیاد ریاضی ایران بود، نمونه بارزی از این موضوع است. او که در المپیاد جهانی مدال طلا گرفت، تحصیلات عالی خود را در دانشگاه شریف و سپس دانشگاه هاروارد آمریکا ادامه داد و در نهایت به‌عنوان نخستین زن جهان برنده مدال فیلدز شد.

روز تولد او در تاریخ ۲۲ اردیبهشت (۱۲ مه) به عنوان «روز جهانی زن در ریاضیات» گرامی داشته می‌شود. با این حال او درخشش زنان ایرانی در عرصه‌های علمی را به جهانیان یادآور شد، خود مجبور بود مسیر علمی‌اش را در خارج از ایران پی بگیرد.

تیرماه امسال، بهرام صلواتی، رئیس سابق رصدخانه مهاجرت ایران، از رشد چهار برابری مهاجرت جمعیت تحصیلکرده ایران به خارج خبر داد و گفت: «نزدیک ۴ درصد از جمعیت تحصیلکرده ایران و دانشجویان ما به خارج از کشور رفتند. این آمار قبلا همیشه طی چند سال، ۱ درصد بود. کسانی که از کشور خارج شده‌اند، با کیفیت‌ترین مغزهای متفکری‌اند که قدرت طراحی دارند.»

پیشینه ایران در علم نجوم نشان می‌دهد که این سرزمین همواره خاستگاه استعدادهای درخشان بوده است. از عبدالرحمان صوفی رازی، نویسنده کتاب «صور الکواکب»، تا ابوریحان بیرونی با محاسبات شگفت‌انگیز درباره شعاع زمین و خواجه نصیرالدین طوسی که رصدخانه مراغه را بنیان نهاد تا غیاث‌الدین کاشانی که عدد پی را با دقتی بی‌سابقه محاسبه کرد، همه بیانگر سنت علمی عمیقی‌اند که در فرهنگ ایرانی ریشه دارند و اکنون هم نسل جدید دانش‌آموزان ایرانی در رقابت‌های جهانی ادامه‌دهنده همان مسیر تاریخی‌اند.

با این حال تناقض بزرگ در این نقطه آشکار خواهد شد که جوانان ایرانی که با وجود همه محدودیت‌ها، در سطح بین‌المللی می‌درخشند، در داخل ایران، برای رسیدن به جایگاه‌های مدیریتی یا علمی عالی با سدهای ایدئولوژیک و سیاسی مواجه‌اند و بسیاری از استعدادها به دلیل سیاست‌های تبعیض‌آمیز، فقدان امکانات پژوهشی یا حتی فشارهای امنیتی و قضایی، ناچار به ترک وطن می‌شوند. همان‌طور که مشاور آموزشی پزشکیان هم اعتراف کرد، فرار مغزها به معضلی فراگیر برای جمهوری اسلامی تبدیل شده است.

موفقیت‌های اخیر در المپیادهای جهانی یک پیام روشن دیگر هم دارد؛ اینکه جامعه علمی و آموزشی ایران، حتی زیر فشار و بی‌توجهی حکومت، همچنان توان پرورش استعدادهایی را دارد که می‌توانند در سطح جهانی بدرخشند و تغییر احتمالی نظام در ایران می‌تواند این ظرفیت‌های نهفته را نیز آزاد و مسیر پیشرفت واقعی ایران را بر پایه دانش، نخبگان و سرمایه‌های انسانی باز کند.