پایتخت ایران برای پنجمین سال پیاپی با شرایط کم‌بارشی و خشکسالی شدید مواجه است، با این حال مجموع گزارش‌های رسمی و غیررسمی نشان می‌دهد که وضعیت آب تهران امسال وخیم‌تر و نگران‌کننده‌تر از سال‌های قبل است و تداوم خشکسالی تامین آب شرب را با بحران جدی روبرو کرده است.

بر اساس این گزارش‌ها، در حال حاضر سطح ذخایر آبی سدهای تهران در پایین‌ترین میزان طی یک دهه اخیر قرار دارد. به‌ طوری‌ که طبق گزارش وزارت نیرو، حجم فعلی آب ذخیره‌شده پشت سدهای تهران به حدود ۱۴ درصد ظرفیت کل مخازن رسیده است و احتمال می‌رود که یکی پس از دیگری از سامانه آبرسانی خارج شوند.

این گزارش به بررسی وضعیت فعلی سدهای پنچ‌گانه تهران اختصاص دارد.

در حال حاضر، سدهای امیرکبیر (کرج)، لتیان، لار، طالقان و ماملو وظیفه تامین حدود ۷۵ درصد آب شرب تهران را بر عهده دارند و باقی‌مانده از طریق منابع زیرزمینی و چاه‌ها برداشت می‌شود.

داده‌های موجود درباره وضعیت فعلی ذخایر این سدهای پنج‌گانه از بحران عمیق و تنش آبی شدید در پایتخت پرده برمی‌دارد. چرا که ذخایر آبی هر پنج سد، نسبت به سال گذشته که وضعیت بحران و خشکسالی همچنان برقرار بود، افت شدید داشته و برخی از آن‌ها مانند لار و ماملو، در آستانه خشکی کامل‌اند.

سد امیرکبیر (کرج)

سد امیرکبیر که به نام سد کرج نیز شناخته می‌شود، یکی از مهم‌ترین سدهای تامین‌کننده آب شرب تهران است. این سد در ۲۳ کیلومتری شمال شرقی شهر کرج، در مسیر جاده چالوس و روی رودخانه کرج احداث شده است و در استان البرز قرار دارد. البته در زمان ساخت، این منطقه بخشی از استان تهران به‌ شمار می‌رفت. ارتفاع محل سد از سطح دریا حدود یک هزار و ۶۱۰ متر است.

عملیات ساخت سد امیرکبیر در سال ۱۳۳۷ آغاز شد و در سال ۱۳۴۰ به بهره‌برداری رسید. این سد نخستین سد چندمنظوره ایران محسوب می‌شود و با همکاری مهندسان و مشاوران آمریکایی طراحی و ساخته شد.

ظرفیت اولیه مخزن سد حدود ۲۰۲ میلیون مترمکعب براورد شد و دریاچه‌ای به وسعت تقریبی ۱۰ کیلومترمربع پشت آن شکل گرفت.

سد امیرکبیر با انتقال آب به تصفیه‌خانه شماره ۱ تهران (در منطقه کن) و از آنجا به شبکه آبرسانی، در تامین آب شرب بخش‌هایی از کرج و تهران و به‌ویژه مناطق غربی پایتخت و بخش‌هایی از منطقه ۲ نقش موثری ایفا می‌کند. بخشی از شهر کرج نیز از آب این سد بهره‌مند است.

در سال‌های پرآب، سهم سد امیرکبیر از تامین آب شرب تهران به بیش از ۲۰ درصد نیز می‌رسید، اما اکنون طبق گزارش سخنگوی صنعت آب، با ۵۸ درصد کاهش نسبت به سال قبل مواجه است و  با تنها ۶۷ میلیون مترمکعب آب، ۳۸ درصد پرشدگی دارد.

تصاویری که برخی عکاسان و رسانه‌ها طی هفته‌های اخیر از سد کرج منتشر کردند، نیز وضعیت بحرانی آن را نشان می‌دهد.

سد لار

سد لار یکی دیگر از منابع کلیدی تامین آب شرب تهران است که در شمال‌شرقی پایتخت، در دامنه جنوبی دماوند و روی رودخانه لار احداث شده است. این سد در فاصله‌ حدود ۷۰ کیلومتری از تهران و در محدوده شهرستان آمل (استان مازندران) قرار دارد، اما به‌ دلیل نقش حیاتی در تامین آب تهران، جزو مهم‌ترین سدهای این استان به شمار می‌آید.

عملیات ساخت این سد از سال ۱۳۵۳ آغاز شد و در سال ۱۳۶۱ به بهره‌برداری رسید. ساخت این سد ابتدا با هدف تامین آب شرب، تولید برق و پشتیبانی از کشاورزی در منطقه انجام شد. با این حال، به دلیل زمین‌شناسی خاص منطقه و نشت آب از مخزن سد، بخشی از اهداف آن (از جمله تولید برق) به طور کامل تحقق نیافت.

سد لار در میان سدهای تهران بزرگ‌ترین مخزن آبی را دارد و ظرفیت اسمی مخزن آن حدود ۹۶۰ میلیون مترمکعب براورد شده است، هرچند به دلیل مشکلات نشت آب از بستر مخزن، مقدار قابل ذخیره‌سازی عملا بسیار کمتر از این میزان است.

آب سد لار پس از جمع‌آوری، از طریق تونل انتقال لار به کلان (طول حدود ۲۰ کیلومتر) به تصفیه‌خانه شماره ۱ در منطقه کن تهران منتقل و پس از تصفیه، به شبکه توزیع آب شهری وارد می‌شود.

سد لار که عمدتا آب شرب بخش‌های شمالی، شمال‌شرقی و مرکزی شهر تهران را تامین می‌کند، اکنون با تنها ۷ درصد پرشدگی، معادل ۶۶ میلیون مترمکعب، در بدترین وضعیت خود قرار دارد و نسبت به مدت مشابه در سال قبل، ۲۴ درصد کاهش داشته است.

سد طالقان

سد طالقان یکی از مهم‌ترین سدهای تامین‌کننده آب شرب تهران است که روی رودخانه شاهرود (از سرشاخه‌های سفیدرود) احداث شده است. این سد در شهرستان طالقان، واقع در استان البرز و در غرب استان تهران قرار دارد و فاصله آن تا تهران حدود ۱۲۰ کیلومتر است.

مطالعات اولیه احداث این سد از دهه ۱۳۵۰ آغاز شد، اما به‌ دلیل شرایط سیاسی و فنی، عملیات اجرایی آن تا سال‌ها به تعویق افتاد و در نهایت سال ۱۳۸۶ به بهره‌برداری رسید. 

سد طالقان یک دریاچه بزرگ دارد و ظرفیتش حدود ۴۲۰ میلیون مترمکعب است. ارتفاع آن از پی حدود ۱۰۳ متر و طول تاج آن نزدیک به ۴۲۰ متر است. این سد علاوه بر تامین آب شرب، برای کشاورزی و تولید برق آبی نیز استفاده می‌شود.

آب سد طالقان پس از انتقال از طریق خط لوله و تونل انتقال غربی تهران به تصفیه‌خانه آب غرب، در حوالی وردآورد، منتقل و پس از تصفیه، وارد شبکه آبرسانی شهری می‌شود. آب شرب بیشتر مناطق غربی و جنوب‌غربی شهر تهران را سد طالقان تامین می‌کند. این سد منبع تامین آب شهرستان‌های کرج، شهریار، و اسلامشهر نیز هست.

سد طالقان با وجود اینکه نسبت به سایر سدها وضعیت بهتری دارد، اکنون با ۲۲۱ میلیون مترمکعب آب در مخزن، تنها ۵۳ درصد ظرفیتش را پر کرده که به معنای افت ۳۲ درصدی نسبت به سال ۱۴۰۳ است.

سد لَتیان (فرحناز سابق)

سد لتیان یکی از سدهای مهم و قدیمی تامین‌کننده آب شرب تهران است که در شرق پایتخت و روی رودخانه جاجرود احداث شده است. این سد در نزدیکی شهر لواسان و در فاصله‌ حدود ۳۵ کیلومتری از مرکز تهران قرار دارد و از نظر موقعیت جغرافیایی، در بخش لواسانات شهرستان شمیرانات واقع است.

عملیات ساخت سد لتیان سال ۱۳۴۲ آغاز شد و در سال ۱۳۴۶ به بهره‌برداری رسید. این سد ابتدا «سد فرحناز» نام داشت، اما پس از انقلاب اسلامی به لتیان تغییر نام یافت.

ظرفیت اولیه مخزن سد لتیان حدود ۹۵ میلیون مترمکعب براورد می‌شد، اما به‌ دلیل رسوب‌گذاری طی دهه‌های گذشته، ظرفیت مفید آن به حدود ۷۰ میلیون مترمکعب کاهش یافته است. ارتفاع بدنه سد حدود ۸۰ متر و طول تاج آن ۴۵۰ متر است.

آب این سد پس از ذخیره‌سازی، به تصفیه‌خانه شماره ۴ تهران (واقع در بزرگراه شهید بابایی) منتقل و از آنجا به بخش‌هایی از شبکه آب شرب تهران تزریق می‌شود.

مناطق تحت پوشش سد لتیان بیشتر بخش‌های شرقی و شمال‌شرقی تهران و همچنین شهرهای لواسان و بخشی از دماوندند.

سد لتیان علاوه بر تامین آب شرب، در مهار سیلاب‌های رودخانه جاجرود، به‌ویژه در فصل‌های پرآب هم نقش موثری دارد و به‌ دلیل نزدیکی به تهران، از نظر امنیت منابع آبی هم سد حساسی به شمار می‌رود.

سد ماملو

روی رودخانه جاجرود و نیز رودخانه تار سد دیگری به نام ماملو هم احداث شده است که در تامین آب شرب جنوب و شرق تهران، آبیاری زمین‌های کشاورزی در دشت ورامین و تولید برق نقش مهمی ایفا می‌کند.

این سد خاکی با هسته رسی در ۲۵ کیلومتری شرق تهران و ۱۵ کیلومتری شمال پاکدشت واقع شده و مساحت حوضه آبریز آن حدود یک هزار و ۷۵۰ کیلومتر مربع است.

عملیات احداث این سد در سال ۱۳۷۹ آغاز و آبگیری اولیه آن در دی‌ماه ۱۳۸۴ انجام شد. پروژه در سال ۱۳۸۹ به بهره‌برداری کامل رسید و حدود هشت تا ۱۳ سال طول کشید تا همه واحدهای جانبی آن به مدار بیایند، اما حالا کمتر از دو دهه پس از بهره‌برداری، عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو، احتمال «خروج از مدار» این سد را تا پایان تابستان ۱۴۰۴ مطرح کرده و گفته است که در صورت تداوم وضعیت فعلی، باقی سدهای پایتخت نیز به‌تدریج از مدار خارج خواهند شد.

در حال حاضر سدهای لتیان و ماملو مجموعا ۶۶ میلیون مترمکعب آب ذخیره دارند؛ یعنی تنها ۲۰ درصد ظرفیت. این میزان نسبت به سال گذشته ۴۴ درصد کاهش نشان می‌دهد.

به گزارش سایت فرارو، کاهش بارندگی، مصرف بی‌رویه و تهدیدهای زیست‌محیطی ناشی از فعالیت واحدهای آلاینده در اطراف سد ماملو به این بحران دامن زده‌اند.

با خروج سد ماملو از مدار، هم آب آشامیدنی بخش‌های وسیعی از تهران و شهرستان‌های اطراف تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد و هم کشاورزی دشت ورامین را که یکی از قطب‌های تولید محصولات کشاورزی پایتخت است، تهدید می‌کند.

این وضعیت محدود به تهران نیست و طبق گزارش وزیر نیرو، استان‌های خراسان، مرکزی، هرمزگان و سیستان و بلوچستان هم وضعیت مشابهی دارند. به عنوان مثال، ۹۴ درصد ذخیره سد دوستی در خراسان رضوی خالی است. ضمن اینکه دیگر استان‌های ایران نیز از نظر ذخیره آبی در شرایط مطلوب نیستند. بحران معیشت، مهاجرت‌های اقلیمی، درگیری‌های منطقه‌ای، شیوع بیماری‌های عفونی، فرونشست زمین، آلودگی محیط زیست، کاهش تولید برق و تعطیلی کسب‌وکارها تنها برخی پیامدهای بی‌آبی‌اند.