مسئولان دولتی جمهوری اسلامی روز جمعه، بیستم خرداد، با اعلام خبر ثبت جهانی دره خرم‌آباد به عنوان بیست‌ونهمین اثر تاریخی و طبیعی ایران در فهرست یونسکو، آن را دستاوردی بزرگ جلوه دادند، در حالی‌که حذف قلعه فلک‌الافلاک و پل شکسته (پل شاپوری) از این پرونده را عامدانه نادیده گرفتند و به حاشیه راندند.
این در حالی است که طی ماه‌های گذشته، کنشگران میراث فرهنگی بارها درباره خطر حذف این دو اثر، طبق ارزیابی نهاد مشورتی یونسکو (ایکوموس)، هشدار داده بودند. با این حال، مسئولان دولتی و در راس آنها مدیران میراث فرهنگی کشور این هشدارها را نادیده گرفتند و مدعی شدند که پرونده خرم‌آباد به‌طور کامل در اجلاس یونسکو به ثبت خواهد رسید.
به‌رغم این ادعاها، در چهل‌وهفتمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو، که روز جمعه در پاریس برگزار شد، تنها بخش مربوط به «دره خرم‌آباد» شامل غارهای پارینه‌سنگی با نظر مثبت ایکوموس به ثبت رسید و دو اثر شاخص فلک‌الافلاک و پل شکسته از فهرست پیشنهادی ایران کنار گذاشته شد.
پس از ثبت این اثر، سعید شاهرخی، استاندار لرستان، بدون اشاره به حذف این دو بخش مهم، ثبت دره خرم‌آباد را «افتخاری بزرگ» برای مردم ایران و استان لرستان توصیف کرد.
همچنین عطا حسین‌پور، مدیرکل میراث فرهنگی لرستان، که پیش‌تر منتقدان را به تسلط نداشتن به زبان انگلیسی در درک گزارش ایکوموس متهم کرده بود، مدعی شد که یونسکو راه را برای الحاق فلک‌الافلاک و پل شهرستان به پرونده دره خرم‌آباد باز گذاشته است، اما توضیح نداد که این الحاق چه وقت و به چه شیوه‌ای خواهد بود، به‌ویژه آنکه کمتر از یک ماه پیش، ایکوموس در گزارش رسمی‌اش اعلام کرده بود که این دو اثر فاقد ارزش‌های لازم برای ثبت جهانی‌اند.
غارهای پیش از تاریخ؛ یادگاری از نئاندرتال‌ها
منطقه‌ای که با نام غارهای «دره خرم‌آباد» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است نه صرفا یک محوطه طبیعی، بلکه یکی از غنی‌ترین زیستگاه‌های انسانی در دوران پیش از تاریخ در فلات ایران است.
این غارها با قدمتی بیش از ۶۰ هزار سال، شواهدی از زندگی نئاندرتال‌ها و انسان‌های دوره پارینه‌سنگی را در خود دارند، از ابزارهای سنگی گرفته تا بقایای اسکلت و نشانه‌هایی از سازگاری با محیط و تکامل فرهنگ مادی انسان در عصر یخبندان.
دره خرم‌آباد از معدود مناطق در غرب آسیاست که توالی لایه‌های زیستی را بدون گسست زمانی حفظ کرده است. پژوهش‌های باستان‌شناسی، به‌ویژه در «غار یافته»، که یکی از مهم‌ترین سایت‌های پارینه‌سنگی در خاورمیانه است، نشان می‌دهند که انسان‌های اولیه در این دره افزون بر بهره‌گیری از منابع طبیعی برای بقا، شناخت دقیقی از جغرافیای منطقه و مهارت‌هایی در ساخت ابزار داشته‌اند.
این منطقه از «تنگ شبیخون» و «غار کلدر» در شمال تا «غار کنجی» در جنوب و «غار یافته» در غرب امتداد می‌یابد و شامل عرصه‌ای به مساحت حدود ۴۱۴ هکتار و حریمی بالغ بر هفت هزار هکتار است.
حذف بی‌‌سروصدای پل شکسته و فلک‌الافلاک
پرونده ثبت جهانی دره خرم‌آباد در ابتدا با عنوان «غارهای پیش از تاریخ و مجموعه قلعه فلک‌الافلاک» به یونسکو ارائه شده بود. با این حال، شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌ها (ایکوموس) تنها با ثبت بخش مربوط به محوطه‌های پارینه‌سنگی این دره موافقت کرد.
به گزارش خبرگزاری ایسنا، نماینده ایکوموس در نشست بررسی این پرونده نیز، که روز جمعه ۲۰ تیرماه در اجلاس کمیته میراث جهانی برگزار شد، با تاکید دوباره بر این مسئله، خواستار تغییر رسمی عنوان پرونده و حذف نام قلعه فلک‌الافلاک شد.
پیش‌تر، در اوایل خردادماه، خبرهایی منتشر شده بود مبنی بر آنکه پرونده ارائه‌شده از سوی ایران، به دلیل ضعف ساختاری و محتوایی، نه‌تنها مورد تایید کارشناسان یونسکو نیست، بلکه عملا به مانعی بر سر راه ثبت جهانی آثار تاریخی بدل شده است.
در گزارش کارشناسان ایکوموس به‌روشنی آمده بود که ثبت دره خرم‌آباد تنها در صورتی ممکن است که دو اثر فلک‌الافلاک و پل شکسته از آن حذف شوند، چراکه از نظر این نهاد مشورتی، این دو اثر فاقد معیارهای لازم برای ثبت جهانی‌اند و بررسی‌های باستان‌شناسی موجود آنها را فاقد ارزش جهانی برجسته می‌دانند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
با انتشار این گزارش، عطا حسن‌پور، مدیرکل میراث فرهنگی استان لرستان و نویسنده اصلی این پرونده، در گفتگو با خبرگزاری ایلنا، خبر حذف این دو اثر را «شایعه» خواند و ادعا کرد که ایکوموس به‌طور کامل با پرونده موافقت کرده است. او همچنین مدعی شد که این برداشت نادرست ناشی از «عدم تسلط به زبان انگلیسی» منتقدان است و انتشار آن را «عجولانه» دانست.
در واکنش به اظهارات او، کانال تلگرام «میراث‌باشی» متن کامل گزارش ایکوموس را منتشر کرد. در بند هفتم این گزارش به‌صراحت آمده بود: «پرونده دره خرم‌آباد در جمهوری اسلامی ایران، به‌استثنای بخش هفتم (مجموعه فلک‌الافلاک) و بخش هشتم (پل شکسته)، واجد شرایط ثبت در فهرست میراث جهانی است.»
با این حال، مسئولان جمهوری اسلامی همچنان به پنهان‌کاری ادامه دادند و حتی علی دارابی، قائم‌مقام وزیر میراث فرهنگی، نیز مدعی شد که نظر ایکوموس نهایی نیست و تا نشست رسمی کمیته در تیرماه برای دفاع از «جامعیت پرونده» فرصت هست.
رای مثبت یونسکو به ثبت جهانی «دره خرم‌آباد» و در عین حال حذف قلعه فلک‌الافلاک و پل شکسته از این پرونده، آن‌گونه که ایکوموس توصیه کرده بود، نشان می‌دهد که هشدارها و نگرانی‌های کنشگران میراث فرهنگی کاملا بجا بوده و مسئولان دولتی هم نتوانسته‌اند آن‌گونه که وعده داده بودند از «جامعیت پرونده» دفاع کنند.
اما پرسش اساسی اینجاست: آیا واقعا همان‌طور که ارزیابان یونسکو مدعی‌اند، فلک‌الافلاک و پل شکسته فاقد ارزش‌های باستانی‌اند؟
پاسخ بسیاری از باستان‌شناسان و فعالان میراث فرهنگی به این پرسش منفی است. آنها معتقدند که در دیرینگی، هویت تاریخی و اهمیت فرهنگی قلعه فلک‌الافلاک و پل شکسته هیچ تردیدی نیست.
به اعتقاد آنان، مسئله اصلی ضعف ساختاری و محتوایی پرونده‌هایی است که ایران ارسال کرده است. این پرونده‌ها اغلب بدون پشتوانه پژوهشی کافی، بدون استفاده از مشورت متخصصان مستقل، و با نگاهی سطحی و سیاسی تنظیم می‌شوند و به همین دلیل فرصت جهانی شدن آثار ارزشمند از بین می‌رود.
این نخستین‌بار نیست که چنین چیزی رخ می‌دهد. پیش‌تر نیز ایکوموس پرونده‌های ثبت جهانی «هگمتانه و بافت تاریخی همدان» و «ماسوله» را به دلیل ایرادهای جدی رد کرده یا به تعویق انداخته است. آنچه اکنون درمورد پرونده دره خرم‌آباد روی داده تکرار همان الگوی شکست‌خورده است؛ آثاری که از نظر تاریخی شایستگی ثبت جهانی دارند، اما به‌دلیل ضعف در تهیه پرونده، به شکلی ناقص یا مشروط پذیرفته می‌شوند.
از دژ ساسانی تا پادگان نظامی
فلک‌الافلاک، که بر فراز تپه‌ای در مرکز شهر خرم‌آباد ساخته شده، در دوره ساسانیان قلب نظامی و سیاسی شهر شاپورخواست (نام تاریخی خرم‌آباد) به شمار می‌آمد. این قلعه در سده‌های مختلف کارکردهای مختلف داشته است: در قرن چهارم هجری مقر حکومت آل حسنویه بود، در دوران آل بویه محل استقرار فرماندهان گنجور شد، در دوران خاندان بدر خزانه دولت به شمار می‌رفت و بعدها مقر اتابکان لر و والیان صفوی لرستان شد.
در دوره قاجار به زندان عشایر تبدیل شد و در نهایت در دوران پهلوی، یعنی در سال ۱۳۴۹، به موزه مردم‌شناسی تغییر کاربری داد. اما پس از انقلاب، با اشغال آن به دست سپاه پاسداران، موزه تعطیل و فلک‌الافلاک از یک بنای تاریخی قابل بازدید به یک منطقه نظامی محدود بدل شد و طی سال‌ها استقرار در این قلعه به حریم و عرصه آن آسیب زد.
ایجاد پادگان نظامی در مجاورت قلعه، احداث ساختمان‌های بلندمرتبه در محدوده حریم منظری، و بی‌توجهی به اصول حفاظتی، همگی عواملی بودند که ثبت جهانی فلک‌الافلاک را در چهار دهه اخیر با تاخیر مواجه کردند.
در نهایت، پس از سال‌ها کشمکش، سپاه پاسداران در ازای دریافت ۶۹ میلیارد تومان از دولت موافقت کرد که محوطه را تخلیه کند. با این حال، حتی پس از آنکه در سال ۱۳۹۹ سند مالکیت قلعه و عرصه پیرامون آن به نام وزارت میراث فرهنگی ثبت شد، اما واگذاری عملی آن همچنان با موانع اجرایی و مقاومت‌های پنهان روبه‌رو است.
ابعاد تلخ این تحول تنها به تخریب معماری یا نقض قوانین میراث فرهنگی محدود نمی‌شود. طبق گزارش سازمان عفو بین‌الملل، فلک‌الافلاک در سال‌های نخست پس از انقلاب به یکی از اماکن نگهداری زندانیان سیاسی تبدیل شد که شماری از این زندانیان در جریان اعدام‌های دسته‌جمعی تابستان ۱۳۶۷ اعدام شدند.
ثبت جهانی آثار تاریخی و طبیعی
ثبت جهانی آثار تاریخی و طبیعی، علاوه بر دستاوردهای فرهنگی و اقتصادی، به کشورهای عضو امکان می‌دهد ضمن محفوظ نگه داشتن سایت‌های فرهنگی و طبیعی در حیطه حاکمیتی‌شان، از کمک‌ها و همکاری جهانی برای محافظت، احیا و معرفی آنها برخوردار شوند.
تاکنون ۲۷ اثر تاریخی و دو اثر طبیعی ایران شامل کویر لوت و جنگل‌های هیرکانی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند. هرچند مسئولان جمهوری اسلامی به این تعداد ثبت جهانی مباهات می‌کنند، مقایسه فراوانی محوطه‌های استثنایی فرهنگی و تاریخی ثبت‌شده ایران با تعداد سایت‌های ثبت‌شده کشورهایی مانند ایتالیا، چین و آلمان، ناچیز بودن این تعداد را آشکار می‌کند.
