حفاری در گذر تاریخی چهارباغ پایین اصفهان، حدفاصل چهارراه تختی تا میدان شهدا، به‌منظور تعویض کابل‌ برق‌ها، بدون هماهنگی با اداره‌کل میراث فرهنگی و اخذ مجوزهای لازم، به بیرون آمدن اشیای تاریخی و بقایای انسانی از عمق یک تا ۱.۵ متری خاک منجر شد.

به باور کارشناسان، بقایای انسانی نویافته می‌تواند به گورستان تاریخی «آب‌بخشان» یا «مردبان» مربوط باشد که  بیش از هزار سال قدمت دارد.

فعالان میراث فرهنگی در اصفهان روز سه‌شنبه سیزدهم خرداد، ویدیوها و تصاویری را در شبکه‌های اجتماعی منتشر کرد که از حفاری و خاکبرداری گسترده در محوطه‌های تاریخی اصفهان خبر می‌داد. حال‌ آنکه بقایای انسانی و اشیای تاریخی بیرون‌آمده از دل خاک ضرورت توقف عملیات عمرانی را گوشزد می‌کرد.

در نهایت، رسانه‌های محلی عصر سه‌شنبه از توقف عملیات با مداخله میراث فرهنگی خبر دادند. متعاقب آن نیز سید روح‌الله سیدالعسگری، معاون اداره‌کل میراث فرهنگی، ادعا کرد که این عملیات بدون هیچ‌گونه استعلام از میراث فرهنگی انجام شد.

این مقام دولتی در گفتگو با خبرگزاری مهر تایید کرد که محدوده حفاری‌شده احتمالا همان منطقه‌ای است که در گذشته به گورستان آب‌بخشان یا مردبان شهرت داشت و اسکلت‌های نویافته نیز با آن گورستان بی‌ارتباط نیستند.

معاون میراث فرهنگی اصفهان همچنین گفت که پیمانکار برای تعویض کابل‌ برق‌های فرسوده، هماهنگی‌های لازم را با شهرداری انجام داد، حال‌ آنکه با توجه به حساسیت تاریخی منطقه، پروژه باید با هماهنگی میراث فرهنگی انجام می‌شد.

حالا در شرایطی که بقایای محوطه‌ تاریخی دیگری در اصفهان به دلیل حفاری‌های بدون پیوست میراث فرهنگی زیرورو شده است، مسئولان از توقف عملیات به منظور بررسی‌های بیشتر سخن می‌گویند. حال‌ آنکه کنشگران و کارشناسان میراث فرهنگی بارها تاکید کرده‌اند هرگونه عملیات عمرانی در شهرهایی مثل اصفهان و شیراز که پیشینه تاریخی کهن دارند، باید پیوست میراثی داشته باشد.

به گفته علی شجاعی اصفهانی، باستان‌شناس و عضو هیئت‌علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اصفهان، بخشی از مسیر خاکبرداری‌شده داخل باروی تاریخی شهر اصفهان و بخشی دیگر در خارج از آن، یعنی بیرون از دیوار قدیمی شهر، قرار دارد. بنابراین وجود آثار تاریخی در هر دو بخش، قطعی است.

شجاعی به سایت عصر ایران گفت: «خارج از دیوار شهر گورستانی تاریخی به نام آب‌بخشان یا مردبان وجود داشت که قدمت آن دست‌کم به قرن سوم هجری قمری، یعنی بیش از هزار و ۱۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. مقبره‌ افرادی چون شیخ ابومسعود رازی، یکی از محدثان بزرگ جهان اسلام، و ابونعیم اصفهانی، نویسنده کتاب ارزشمند ذکر اخبار اصفهان، در این گورستان قرار داشت.»

او اضافه کرد: «افزون بر این بزرگان، افراد سرشناس دیگری از دوران صفوی و پس از آن نیز در این گورستان دفن شدند. از جمله آقا محمدمهدی ارباب، متوفی ۱۳۱۴ قمری که آثار ارزشمندی درباره اصفهان نوشته است.»

به گفته این باستان‌شناس، بخش‌هایی از این گورستان در پروژه‌هایی مانند ساخت مدرسه تبریزی، مرکز بهداشت، نوسازی املاک خصوصی و ایستگاه مترو میدان شهدا به‌کلی از بین رفت. در صورتی که «این آثار، از منظر مطالعاتی اهمیت فراوانی دارند. سنگ قبرها اطلاعات ارزشمندی دارند و حتی بقایای انسانی نیز می‌توانند درباره نوع تغذیه، بیماری‌ها، طول عمر، علت مرگ و شیوه زندگی مردم گذشته اطلاعاتی ارائه دهند».

او افزود: «اگر این منطقه به‌درستی مطالعه شود، همانند یک سند خطی بی‌همتا است که می‌تواند به درک بهتر ما از شهر و ارتقای فرهنگ و هویت شهری منجر شود.»

عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان ادامه داد: «در تصاویر منتشرشده، تنبوشه، آجر، سفال و استخوان مشاهده می‌شود و در تقاطع خیابان جامی، آثاری از دیوار نمایان شده است که باید بررسی شود.»

شجاعی با انتقاد از تکرار حوادث مشابه گفت: «متاسفانه این سناریو بارها در اصفهان رخ داده است؛ ابتدا تخریب صورت می‌گیرد، فاجعه اتفاق می‌افتد و بعد از آن به این نتیجه می‌رسیم که کاش با میراث فرهنگی هماهنگ می‌کردیم.»

این نخستین بار نیست که در جریان پروژه‌های عمرانی شهر اصفهان، لایه‌های تاریخی زیرورو می‌شوند و از بین می‌روند. در جریان حفاری‌های مترو اصفهان و احداث گذر کمر زرین در محدوده مسجد عتیق اصفهان هم لایه‌های قدیمی جابجا شد و اشیا و بقایای انسانی دوره‌های مختلف تاریخی از دل خاک بیرون آمد. در پی آن نیز بازار خریدوفروش اشیای تاریخی در اصفهان داغ شد. در صورتی‌ که باستان‌شناسان درباره پیامدهای حفاری در این منطقه که هسته اصلی شکل‌گیری اصفهان را تشکیل می‌دهد، هشدار داده بودند.

به باور برخی کنشگران میراث فرهنگی، این میزان تخریب آثار و بقایای تاریخی تحت عنوان پروژه‌های عمرانی، برنامه‌ای هدفمند برای مخدوش کردن حافظه تاریخی شهر است.

به‌تازگی ویدیوهایی از سخنرانی یوسف طباطبایی‌نژاد، امام جمعه اصفهان، در مراسم بزرگداشت هفته میراث فرهنگی منتشر شد که واکنش‌های گسترده‌ای در فضای مجازی به دنبال داشت. طباطبایی‌نژاد در این سخنرانی درباره ضرورت نگهداری از تمامی خانه‌ها و بناهای تاریخی ابراز تردید کرد و گفت: «ما هزار خانه میراثی نمی‌خواهیم. کافی است ۱۰ یا ۲۰ نمونه از ساختمان‌هایی را که نشان‌دهنده هنر گذشته‌اند، نگه داریم. بقیه را می‌خواهید چه کنید؟»

نماینده خامنه‌ای در اصفهان همچنین خواستار هویت‌زدایی از ستون‌های عمارت چهلستون شد و گفت: «واقعا خجالت ندارد؟ این ستون‌ها نباید رنگ بشوند؟ اگر رنگ بزنیم هندسه‌اش به هم می‌خورد؟ روغن بزنند، درستش کنند. شما که استادش هستید.»

انتشار این سخنان به‌ویژه در میان فعالان حوزه میراث تاریخی و امور فرهنگی در شبکه‌های اجتماعی واکنش‌های فراوانی به همراه داشت و بسیاری از کاربران این دیدگاه را برآمده از برنامه سازمان‌یافته جمهوری اسلامی برای از بین بردن آثار تاریخی و باستانی ایران دانستند.