کشورهای آسیای میانه که به‌عنوان حوزه نفوذ سنتی روسیه شناخته می‌شوند، چند سالی است که در کانون توجه قدرت‌های اقتصادی بزرگ جهان قرار گرفته‌اند و تعاملات این کشورها از مدار روسیه فراتر رفته است. سرنوشت آسیای میانه سال‌های زیادی در گرو «بازی بزرگ» یا همان رقابت سیاسی و نظامی استعمار بریتانیا و روسیه تزاری، مانده بود اما اکنون آسیای میانه که بنا به سنت، بخشی از قلمرو سیاسی و امنیتی روسیه محسوب می‌شد، در حال خروج از زیر سایه روسیه است.
واکنش سران کشورهای آسیای میانه به حمله روسیه به اوکراین نشان داد که این کشورها در رقابت‌های سیاسی و امنیتی با دیگر قدرت‌های جهان نه‌تنها دیگر همراه و همگام روسیه نیستند، بلکه برای محافظت از خود در برابر خطر مشابهی که اوکراین را گرفتار کرد، نیاز دارند در این رقابت بی‌طرف بمانند؛ گزینه‌ای که اوکراین در رقابت میان ناتو و روسیه، انتخاب نکرد.
کشورهای آسیای میانه با عبور از «بازی بزرگ» که تا سده نوزدهم ادامه داشت و پس از استقلال آن‌ها از روسیه و تثبیت جایگاهشان به عنوان دولت‌های مستقل، پایان یافت، حالا به یک «بازی بزرگ» جدید این بار بر محور اقتصاد وارد شده‌اند؛ بازی بزرگی که در آن هم می‌توانند روابط همسایگی و سنتی خود با روسیه را که با غرب در جنگ است، حفظ کنند و هم با قدرت‌های اقتصادی جهان تعامل کنند.
روابط رو به گسترش کشورهای آسیای میانه با قدرت‌های اقتصادی جهان از جمله ایالات متحده آمریکا، بریتانیا، چین و کشورهای اروپایی در چند سال اخیر نشان می‌دهند که این کشورها از مدار روسیه خارج شده‌اند و رهبران آنان دیگر حاضر نیستند مانند رمضان قدیروف یا الکساندر لوکاشنکو خود را در ماجراجویی‌های پوتین درگیر کنند.
ولادیمیر پوتین و روسای‌جمهور کشورهای آسیای میانه، اکتبر ۲۰۲۲، قزاقستان-AFP
پس از فروپاشی شوروی و استقلال کشورهای آسیای میانه، دولت جدید روسیه برای حفظ نفوذش در آسیای میانه و اوراسیا، سازمان پیمان امنیت جمعی را ایجاد کرد که جایگزین نیروهای مسلح شوروی محسوب می‌شد اما این سازمان که انتظار می‌رفت مانند نیروهای مسلح شوروی از حوزه نفوذ سنتی روسیه در مقابل نفوذ ناتو محافظت کند، به‌تدریج تضعیف شد. جمهوری ترکمنستان هم از همان ابتدا عضویت این سازمان را نپذیرفت و بی‌طرفی اختیار کرد. ازبکستان نیز بار نخست در ۱۹۹۹ و بار دوم در ۲۰۱۲ از سازمان پیمان امنیت جمعی خارج شد.
مقام‌های روسیه پیوسته از همکاری نکردن ازبکستان و ترکمنستان با این بلوک امنیتی انتقاد می‌کنند و از این کشورها می‌خواهند عضو سازمان پیمان امنیت جمعی شوند، اما ازبکستان و ترکمنستان به این اقدام تمایلی ندارند و سازمان پیمان امنیت جمعی فعلا تنها شش عضو دارد: روسیه، تاجیکستان، قزاقستان، بلاروس، ارمنستان و قرقیزستان.
بی‌طرفی در ماجراجویی‌های روسیه در جست‌وجوی شکوفایی و رفاه
سه نهاد پژوهشی مستقر در آمریکا و قزاقستان به‌تازگی در پژوهشی تحت عنوان «پیگیری یا اجرای یک رویکرد چندبُرداری از طریق دیپلماسی تجاری: مسیری برای آسیای میانه»، از شکل‌گیری یک بازی بزرگ جدید در آسیای میانه خبر داده‌اند که برخلاف بازی بزرگ نخست میان روسیه تزاری و بریتانیا که در نتیجه رقابت نظامی و سیاسی به راه افتاد، این بار بر محور اقتصاد و شکوفایی این کشورها شکل گرفته است و حالا «اقتصاد و نه سیاست، شرایط رقابت ابرقدرت‌های کنونی را برای نفوذ در آسیای میانه تعریف می‌کند».
بر اساس این پژوهش، کشورهای آسیای میانه پس از بروز تنش میان روسیه و غرب در سال‌های اخیر و به‌ویژه جنگ اوکراین، به یک «سیاست خارجی متوازن» پایبند ماندند و تلاش کردند تا دیوارهایی را که در میان آن‌ها محصور مانده‌اند، بشکنند. کشورهای آسیای میانه مستقیم به آب‌های آزاد راه ندارند و از طرفی با روسیه، افغانستان، چین و جمهوری اسلامی ایران که با غرب در تقابل‌اند، احاطه شده‌اند. حالا آسیای میانه که تا پیش از صحنه تئاتر بازی بزرگ و رویارویی ابرقدرت‌ها بود، در تلاش است خود به منطقه فرصت تبدیل شود.
این پژوهش که عملکرد دولت‌های تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان را در نحوه تعامل با قدرت‌های جهان، تلاش‌ها برای جلب سرمایه‌گذاری‌ها و مواجهه آن‌ها با تنش‌های روسیه و غرب را بررسی کرده، می‌گوید که دولت‌های آسیای میانه «با ظرافت و ماهرانه، از ائتلاف آشکار با طرفین خودداری کردند و بر همکاری اقتصادی متمرکز شدند و این راهبرد به آن‌ها کمک کرد تا موفق شوند روابط تجاری‌شان را متنوع کنند، سرمایه‌گذاری‌های خارجی متنوع را توسعه دهند و انعطاف‌پذیری اقتصادی منطقه را تقویت کنند».
مجمع C5+1 که ساختاری برای تلاش‌ها و گفت‌وگوهای سیاسی میان پنج کشورهای آسیای میانه و ایالات متحده آمریکا است، سال ۲۰۱۵ راه‌اندازی شد. در این مدت وزرای خارجه کشورهای عضو هر سال با هم ملاقات کردند و در سپتامبر ۲۰۲۳، برای نخستین بار، جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا، هم با روسای‌جمهور پنج کشور آسیای میانه در نیویورک دیدار کرد.
در این ملاقات بر توسعه روابط در زمینه‌های مختلف به ویژه همکاری‌های اقتصادی تاکید شد و رئیس‌جمهوری آمریکا که تحریم‌های شدیدی علیه روسیه وضع کرده‌است، آسیای میانه را همکار بالقوه آمریکا در زمینه دیپلماسی و اقتصاد خواند.
جریان گفت‌وگوی روسای جمهور کشورهای آسیای میانه با جو بایدن، سپتامبر ۲۰۲۳-kg.usembassy.gov
دیوید کامرون، وزیر خارجه بریتانیا، هم اواسط آوریل ۲۰۲۴ به آسیای میانه سفر کرد. او در بیانیه‌ای اعلام کرد که دولت بریتانیا برای نخستین‌بار تصمیم دارد «بدون به خطر انداختن حاکمیت منطقه»، در بخش‌های مختلف آسیای میانه سرمایه‌گذاری کند. او در پیامی که هنگام حضورش در تاجیکستان منتشر شد، تصریح کرد که سفرش به آسیای میانه در همکاری میان دولت بریتانیا و دولت‌های آسیای میانه بابی جدید خواهد گشود که تا پیش از این نادیده گرفته شده بود.
کشورهای عضو اتحادیه اروپا هم که این منطقه را منبع مواد اولیه ارزان و نیروی کار فراوان می‌بینند، از تسهیل تجارت میان آسیای میانه و اروپا سود می‌برند. در وب‌سایت رسمی کمیسیون اتحادیه اروپا در مورد اهمیت آسیای میانه برای این اتحادیه آمده است: «آسیای میانه برای اتحادیه اروپا اهمیت ژئواستراتژیک دارد. این منطقه پلی به سمت چین، افغانستان و خاورمیانه و منبع قابل توجه انرژی برای اتحادیه اروپا است.»
شماری از شرکت‌کنندگان در دومین اجلاس رهبران اتحادیه اروپا و کشورهای آسیای میانه - Kazakh Foreign Ministry
اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۹، راهبرد جدیدی را در مورد آسیای میانه تدوین کرد که بر سه اصل استوار است: «افزایش انعطاف‌پذیری، توسعه همکاری و تلاش برای رفاه.» در سال‌های اخیر نیز ده‌ها تفاهمنامه تجاری میان کشورهای آسیای میانه و اتحادیه اروپا امضا شده‌اند و این کشورها به‌تدریج در سازمان‌های اقتصادی مهم در کشورهای غربی از جمله سازمان‌های فعال در حوزه اقتصادی اروپا عضو می‌شوند.
در مطلبی که در وب‌سایت کمیسیون اروپا در مورد همکار اقتصادی میان این اتحادیه با کشورهای آسیای میانه منتشر شد، آمده است: «تجارت اتحادیه اروپا با آسیای میانه رشد کرده و اتحادیه اروپا اکنون شریک تجاری اصلی و طرف حدود یک‌سوم کل تجارت خارجی منطقه است.»
علاوه بر کشورهای غربی که به سرمایه‌گذاری در آسیای میانه تمایل زیادی دارند، چین هم به‌عنوان یک قدرت اقتصادی برتر در منطقه و رقیب اصلی ایالات متحده آمریکا، نفوذ قابل‌توجهی در آسیای میانه دارد و سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی در این کشورها انجام داده است. شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهوری چین، ژانویه ۲۰۲۲ در نشستی آنلاین با روسای‌جمهوری کشورهای آسیای میانه، گفت که کشورش در نظر دارد تا سال ۲۰۳۰، دست‌کم ۷۰ میلیارد دلار در پنج کشور آسیای میانه سرمایه‌گذاری کند که به تحولی بزرگ در اقتصاد این کشورها منجر خواهد شد.
سرنوشت عبرت‌آموز اوکراین
به نظر می‌رسد کشورهای آسیای میانه از سرنوشت خونبار اوکراین که در پی اصرار بر عضویت در ناتو و اتحادیه اروپا، با تهاجم روسیه مواجه شد و ضمن از دست دادن دست‌کم یک‌چهارم خاکش، بخشی از زیربناهایش نیز ویران شد، درس عبرت گرفته‌اند و به جای قرار گرفتن کنار یکی از طرف‌ها، بی‌طرفی را برگزیده‌اند.
دولت‌های آسیای میانه در سایه دکترین چندبرداری یا چندبعدی که اکنون طبق آن عمل می‌کنند، ضمن خارج شدن از مدار روسیه، از وارد شدن به درگیری قدرت‌های جهان و منطقه نیز دوری می‌کنند. لئونید کوچما، رئیس‌جمهوری اوکراین بین سال‌های ۱۹۹۴ تا ۲۰۰۵، نیز این دکترین چندبرداری را اختیار کرد، اما منتقدانش او را متهم می‌کردند که با این سیاست، فرایند الحاق اوکراین به اتحادیه اروپا را متوقف می‌کند. در حالی که لئونید کوچما معتقد بود سیاست چندبرداری و بی‌طرف ماندن اوکراین در رقابت میان روسیه و جهان، می‌تواند از این کشور محافظت کند.
