تصاویری که به‌تازگی از درختان بریده‌شده خیابان پهلوی (ولی‌عصرکنونی) در شبکه‌های اجتماعی فراگیر شد، بار دیگر آنچه را در چهار دهه اخیر بر سر این خیابان و چنارهای بلندبالایش آمده است، یادآوری کرد. برخی کنشگران میراث فرهنگی و محیط زیست نیز ضمن اشاره به عملکرد علیرضا زاکانی و زیرمجموعه‌اش، شهردار فعلی تهران را در وخیم‌تر شدن وضعیت خیابان ولی‌عصر تهران مقصر دانستند و با انتشار تصاویر جدید این خیابان در کنار تصاویر قدیمی نوشتند: «شهردار تهران با این حرکت چهره خیابان مشهور و ۱۰۰ ساله تهران را به هم ریخته است.»

قطع یا خشک شدن درختان خیابان ولی‌عصر موضوع تازه‌ای نیست و دست‌کم از حدود ۱۳ سال قبل در کانون توجه فعالان محیط زیست و برخی رسانه‌ها قرار دارد. مجوزهای شهرداری به ساخت‌وسازها در حاشیه خیابان ولی‌عصر بدون در نظر گرفتن مقتضیات محیط زیستی، آلودگی هوا، دخالت‌های انسانی و کاهش منابع آب زیرزمینی از عوامل موثر در خشک و قطع شدن درختان این خیابان‌اند. اوایل دهه ۱۹۹۰ بود که کارشناسان محیط زیست هشدار دادند هر دو روز یک درخت در خیابان ولی‌عصر خشک می‌شود؛ از همان زمان برخی فعالان افشا کردند که دست برخی مدیران شهرداری با مالکان و بسازبفروش‌هایی که از خشکی درختان سود می‌برند، در یک کاسه است.

شهرداری‌ تهران ادعا می‌کند با افرادی که در خشکی و قطع درختان دست دارند، برخورد و آن‌ها را جریمه می‌کند. به عنوان مثال، سال ۱۴۰۱ وقتی خبر خشکاندن ۱۳ درخت خیابان ولی‌عصر در تهران خبرساز شد، علی‌محمد مختاری، مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران، گفت که فرد متخلف به پرداخت ۱۱۷ میلیارد تومان جریمه محکوم شده است.

صرف‌نظر از اینکه چندین ماه پس از اعلام این خبر شهردار تهران ادعا کرد این جریمه هنوز به حساب شهرداری واریز نشده، نکته قابل‌توجه این است که از خشکی و قطع شدن درختان هم مالکان و بسازبفروش‌ها و هم شهرداری سود می‌برند.

برخی مالکان به روش‌های مختلف درختان را خشک و سپس قطع می‌کنند و به جای آن‌ها برج می‌سازند و سود فراوان به جیب می‌زنند. مبلغ اندکی از این سود را هم به عنوان جریمه خشکاندن درخت پرداخت می‌کنند. شهرداری هم از محل اخذ این جریمه‌ها کسب درآمد می‌کند. با این حال، ماجرای خشکاندن و بریدن درختان خیابان ولی‌عصر با استقرار تیم علیرضا زاکانی در شهرداری تهران ابعاد تازه‌تری هم پیدا کرد؛ زیرا شهرداری این بار خود دست‌‌به‌کار شد و عملیات قطع درختان را در مناطق مختلف تهران از جمله خیابان ولی‌عصر آغاز کرد.

به گواهی برخی اعضای شورای شهر از جمله ناصر امانی، طی دو سال اخیر ده‌ها درخت در مناطق مختلف تهران قطع شده‌اند. شهرداری ادعا می‌کند که سن زیستی این درختان به سر آمده است و درختان جدید را جایگزین آن‌ها می‌کند؛ ادعایی که نمایش درختان بریده مقابل دیدگان مردم خلاف آن را اثبات می‌کند.

این موضوع درباره خیابان‌ ولی‌عصر ابعاد دیگری هم دارد و تعارض منافع جمهوری اسلامی با نمادهای تاریخی شهر را آشکار می‌کند. اواسط تابستان ۱۴۰۲، وقتی قطع شبانه شماری از درختان خیابان ولی‌عصر خبرساز شد، علیرضا زاکانی ادعا کرد بستر جوی‌های سنگی و سیمانی به ریشه درختان آسیب زده و باعث خشکی آن‌ها شده است. او همچنین گفت درختان ۱۰ ساله‌ای که از مشهد وارد شده‌اند، جایگزین چنارهای ولی‌عصر می‌شوند.

احسان صفایی، معاون خدمات شهری شهرداری منطقه ۱، نیز از برنامه شهرداری برای قطع ۱۷۹ درخت خیابان ولی‌عصر خبر داد و مدعی شد که «بر اساس بررسی‌های کارشناسی»، این درختان خشک شده‌اند و برای «رفع خطر» باید قطع شوند. این مقام شهرداری ضمن دفاع از قطع شبانه چنارهای ولی‌عصر ادعا کرد که برای جلوگیری از تشدید ترافیک روزانه، این کار در ساعات شب انجام شد. او همچنین گفت که درختان بریده‌شده رای کمیسیون ماده ۷ را داشتند و ظرف یک ماه آینده کاشت درختان جایگزین آغاز می‌شود.

شهرداری تهران درست در زمانی به قطع درختان خیابان ولی‌عصر با ادعای خشکی و خطر اقدام کرد که پرونده این خیابان با چنارهای بلندش به عنوان یکی از نمادهای ملی و ایرانی برای ثبت در فهرست میراث جهانی آماده می‌شد و قطع چنارها از بین رفتن هویت تاریخی این خیابان را در پی داشت. با این حال، معاون خدمات شهری شهرداری منطقه ۱ ادعا کرد که چنارهای خیابان ولی‌عصر میراث فرهنگی نیستند؛ ضمن اینکه شهرداری متعهد به جایگزین کردن درخت جدید با درخت‌های خشک است.

اینک حدود یک سال از این ادعا می‌گذرد اما تصاویری که کاربران از خیابان ولی‌عصر منتشر می‌کنند، آشکار می‌کند که به شمار درختان بریده‌شده روزبه‌روز افزوده می‌شود، بی‌آنکه درخت جدیدی جایگزین شده باشد و از هویت تاریخی خیابان ولی‌عصر نیز چیزی باقی نمانده است.

در تعطیلات نوروز امسال، قطع شبانه درختان خیابان ولی‌عصر با استفاده از خلوت بودن تهران دوباره خبرساز شد اما رسانه‌های حکومتی تحت‌عنوان «فاز نخست» طرح شهرداری برای جایگزین درختان کهنسال از این اقدام دفاع کردند.

خیابان پهلوی تهران از میدان راه‌آهن تهران تا میدان تجریش امتداد دارد و پیشینه ساخت آن به حدود ۱۰۰ سال قبل بازمی‌گردد. یعنی رضاشاه زمانی که هنوز سردار سپه بود، تصمیم گرفت خیابان پهلوی را بسازد. ساخت این خیابان ۱۸ کیلومتری که از ابتدا به عنوان «جاده پهلوی» مشهور بود، در محدوده زمانی ۱۳۱۰ خورشیدی آغاز شد و به دستور رضاشاه، دو طرف آن هزاران چنار کاشتند که درختی سازگار با آب‌وهوای تهران بود. کمتر از یک دهه بعد از آن، یعنی سال ۱۳۱۸، پایتخت ایران صاحب خیابانی بلند شد که سرتاسر آن را درختان بلندبالای چنار احاطه کرده بودند.

بر اساس روایت عبدالله مستوفی در کتاب «شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه» در خیابان پهلوی به فاصله هر دو متر یک چنار و بین هر دو چنار یک بوته گل سرخ کاشته بودند؛ بنابراین در دو سوی مسیر ۱۸ کیلومتری خیابان در مجموع ۱۸ هزار چنار کاشته شد. البته برخی این تعداد را تا ۲۴ هزار نیز براورد کرده‌اند.

به نوشته مستوفی در این کتاب، «رضاشاه پهلوی عنایت خاصی به درختکاری داشت. هر سال در فصل بهار بلدیه مکلف بود آنچه از درخت‌های کاشته سال قبل به واسطه بی‌توجهی رفتگرها خشک شده بود، واکاوند و سالی نبود که در دو سه تا از خیابان‌های عقب‌مانده یا جدیدالاحداث درختکاری اولیه صورت نگیرد. مواظبت این پادشاه در این امر به قدری بود که در زمستان ۱۳۱۹، امر داد بلدیه پای درخت‌های خیابان پهلوی را از سمت بیرون نهر به عمق یک ۱.۵ متر گودبرداری کند و با کامیون از تهران کود حمل آوردند و کنده‌ها را پر کردند.»

بعدها با ساخت پارک‌های عمومی، رستوران‌ها، مراکز تفریحی، موزه‌ها و مراکز بین‌المللی رونق این خیابان بیشتر هم شد. اما ۱۸ تا ۲۴ هزار درختی که به گواهی اسناد تاریخی در خیابان پهلوی کاشته شدند، طی سال‌های پس از انقلاب اسلامی اکثرا خشک یا بریده شدند؛ به‌ طوری‌ که زهرا صدراعظم‌نوری، عضو سابق شورای شهر، سال ۱۳۹۸ گفت که تنها هشت هزار درخت در خیابان ولی‌عصر یا همان پهلوی تهران باقی مانده است.