آیا سرنخ بلغارستان در دست کرملین است؟

بلغارستان، کشوری در حوزه بالکان و عضو اتحادیه اروپا، در سال‌های اخیر به غرب نزدیک‌تر شده‌است – اما به گفته برزو درگاهی، روسیه بار دیگر دارد بر این کشور اعمال نفوذ می‌کند

گفته می‌شد که ولادیمیر پوتین خشمگین است. تصمیم گروهیِ بیش از یک دوجین کشور عضو اتحادیه اروپا به اخراج دیپلمات‌های روس بر سر مسموم شدن یک مامور سابق اطلاعاتی به نام سرگی اسکریپال در بریتانیا به اندازه کافی برایش ناراحت‌کننده بود.

ولی دونالد تاسک، رئیس اتحادیه اروپا، این تصمیم دیپلماتیک را در شهر ساحلی وارنای بلغارستان اعلام کرد – کشوری که کرملین آن را جزئی از حوزه نفوذ سیاسی و اقتصادی خود می‌داند.

چنین بود که شبکه روسی تاثیرگذاران بر امور بلغارستان که عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و رسانه‌ای بلغارستان را در سلطه خود دارند، وارد عمل شدند. چند روز پس از اعلامیه تاسک، در مارس ۲۰۱۸، رومن رادف، رئیس جمهور بلغارستان که روابط دوستانه‌ای با کرملین دارد، یک نشست خبری ترتیب داد تا موضع کشورش را در باره مسمومیت اسکریپال روشن کند. چند روز پیش از آن، ماموران اطلاعات نظامی روسیه وارد بریتانیا شده ‌بودند و با سلاح شیمیایی "نوویچوک"، یک جاسوس سابق و دخترش را مسموم کرده ‌بودند. در نهایت، اسکریپال که تبعه بریتانیا شده ‌بود، بر اثر این سم مرگبار، جان داد.

رادف اعلام کرد که پیش از آن که صوفیه به متحدان خود در ناتو و اتحادیه اروپا بپیوندد و دیپلمات‌های روس را اخراج کند، باید "مدارکی روشن و انکارناپذیر" از دخالت روسیه در مسموم شدن اسکریپال در دست داشته ‌باشد.

یک مقام ارشد بلغار در پاسخ به فهرست بلندبالایی از پرسش‌ها در باره تاثیر روسیه بر کشورش، در مصاحبه با ایندیپندنت تاکید کرد که "در قضیه اسکریپال، هیچ‌کس به ما فشار نیاورد."

چند هفته بعد، هم رادف و هم بویکو بوریسف، نخست وزیر بلغارستان، به مسکو رفتند تا تأیید پوتین را برای احیای معاملات نفتی معلق مانده، بگیرند.

پوتین که به نظر می‌رسید حوصله‌اش از اوضاع سر رفته، علنا به آنها یادآور شد که روسیه چقدر بر بلغارستان نفوذ دارد.

پوتین که در کنار بوریسف ایستاده‌بود، گفت: "شرکت لوک اویل به‌تنهایی ۳ میلیارد دلار در بلغارستان سرمایه گذاری کرده ‌است." او ادعا کرد که شرکت نفتی لوک اویل روسیه به‌تنهایی ۹ درصد از تولید ناخالص داخلی و یک چهارم بودجه دولتی بلغارستان را تامین می‌کند.

پوتین گفت: "همین خودش هزار نکته باریک‌تر از مو دارد. این طور نیست؟"

بلغارستان در سال ۲۰۰۴ با افتخار وارد ناتو شد و در سال ۲۰۰۷ به اتحادیه اروپا پیوست، که ظاهراً پایانی بود بر دهه‌ها سلطه روسیه و حزب کمونیست وابسته به آن.

اما در سال‌های اخیر که آمریکا و اتحادیه اروپا توجه‌شان به داخل معطوف شده، بلغارستان – حتا بیشتر از دیگر دولت‌های حوزه بالکان و اعضای سابق بلوک شرق وابسته به شوروی – زیر یوغ مسکو رفته ‌است. بلغارستان موردی است برای بررسی این که روسیه چطور از قدرت اقتصادی خود برای نفوذ در اروپای شرقی بهره می‌گیرد. در حالی که توجه همگان بر نقاط دیگری  متمرکز است، جرگه ‌سالاران وابسته به کرملین و شرکت‌های روس کنترل عناصر کلیدی انرژی، رسانه‌ها، نظام بانکی و بخش ارتباطات بلغارستان را به دست گرفته‌اند.

صدها هزار شهروند روسیه با انگیزه وام‌های کم‌بهره‌ای که بانک‌های وابسته به کرملین می‌دهند، در بلغارستان خانه خریده‌اند. بسیاری از آنها خود را در موقعیت شهروندان عادی می‌بینند که امیدوارند در بلغارستان ساکن شوند، اما در عین حال به عنوان تضمینی بالقوه برای منافع روسیه در صورت بروز هر بحرانی، عمل می‌کنند.  یک زنجیره سوپرمارکت روس، صدها شعبه در بلغارستان راه انداخته‌ است. به گفته مرکز مطالعه دموکراسی، یک سوم تولید ناخالص داخلی بلغارستان در درست شرکت‌های روسی یا جرگه سالاران بلغار متحد آنهاست.

کرملین شمار حامیانش را در دولت بوریسف و احزاب مخالف آن زیر نظر دارد.

یک مقام‌ ارشد بلغارستان رسما اذعان می‌کند که کشورشان مانند دیگر کشورهای اروپایی به گاز روسیه وابسته‌ است، اما در تلاش است تا به منابع مالی خود تنوع ببخشد و از وابستگی‌اش به کرملین بکاهد.

او همچنین تأکید می‌کند که در باره سلطه روسیه بر اقتصاد بلغارستان مبالغه شده ‌است. می‌گوید هیچ فرد روسی علناً بر بانک‌ها یا رسانه‌های بلغارستان چیرگی ندارد. تنها یک شرکت ارتباطات در کنترل سهام‌داران روس است، زنجیره سوپرمارکت هم یکی از چند زنجیره‌ متعلق به خارجی‌هاست. شهروندان بریتانیا هم در بلغارستان، خانه‌های تفریحی دارند.

می گوید: "بعضی شرکت‌های آمریکایی در کسب ‌و ‌کارهای استراتژیک ما سهم دارند، همین‌طور شرکت‌های اتریشی، فرانسوی و حتا بریتانیایی. ما بین آدم‌ها فرق نمی‌گذاریم. تا زمانی که تابع حاکمیت قانون باشند و نقش مثبتی در کشور ما ایفا کنند، به آنها خوشآمد می‌گوییم."

با این همه، منتقدان می‌گویند به‌رغم همسویی رسمی بلغارستان با اروپا و ناتو، روسیه توانسته‌ است اهرم‌های اصلی قدرت را در دست بگیرد، گرچه شهروندان روس علناً سررشته امور را در دست ندارند.

تاتیانا دونچوا، دادستان و سیاستمدار سابق در صوفیه، پایتخت بلغارستان، می‌گوید: "وقتی به ساختار سیاسی و اقتصادی ما نگاه کنید، معلوم است که همه راه‌ها به مسکو ختم می‌شود. حتا یک مورد هم نیست که روس‌ها برای سرمایه‌گذاری مثلا در تولید به اینجا بیایند. روسیه پول را میان شرکت‌ها و فعالان اقتصادی مشخصی تقسیم می‌کند."

سرگذشت ترایچو ترایکوف، وزیر سابق اقتصاد و انرژی بلغارستان، روشنگر نفوذی است که کرملین در پشت پرده دارد. ترایکوف به اولین کابینه بوریسف دعوت شد تا رنگ و لعابی فن‌سالار به حزب دست راستی متمایل به میانه بوریسف بدهد. تقریبا بلافاصله پس از انتصاب، ترایکوف مجبور شد قراردادهایی در زمینه انرژی امضا کند که ظاهرا بیشتر متضمن منافع کرملین بود تا بلغارستان. چهره‌های سیاسی و اقتصادی پرنفوذی که ظاهر بلندپایه‌ترین مقام‌های کشور به حرف‌شان گوش می‌دادند، مشغول لابی‌گری و اغوای ترایکوف شدند. ترایکوف چند بار با رئیس شعبه بلغاری لوک اویل – شرکت نفتی روس – درگیر شد. اوگنیان شنتوف، رئیس مرکز مطالعه دموکراسی، که یک اندیشکده طرفدار غرب است، می‌گوید: "در تمام قراردادهایی که با انرژی روسیه ارتباط دارد، قیمت‌ها بر اساس بازار تنظیم نمی‌شود. آنها میلیاردها دلار از اقتصاد ما را به جیب می‌زنند."

در سال ۲۰۱۱، ترایکوف به رئیس شرکت ملی برق دستور داد قرارداد انرژی بحث‌انگیزی را که به عقیده بسیاری به طرف روس، امتیازی نابرابر می‌داد، امضا نکند.

رئیس شرکت برق قرارداد را امضاء کرد و ترایکوف او را کنار گذاشت، اما نخست وزیر او را دوباره به سمتش منصوب کرد. عاقبت، یک سال بعد، ترایکوف بود که به اتهام عقب انداختن قراردادهای انرژی کنار گذاشته ‌شد.

پس از برکناری از کابینه، ترایکوف به سیاستمدار موفقی در اپوزیسیون بدل شد و یک کرسی در شورای شهر صوفیه به دست آورد. در سال ۲۰۱۶ نامزد ریاست جمهوری شد، و توجه همه را به رابطه میان شرکت‌های زیر نفوذ روسیه و سیاستمداران بلغار جلب کرد.

از آن زمان، رسانه‌های بزرگ روسیه، او را هدف گرفتند. امپراتوری عظیم تلویزیونی و مطبوعاتی متعلق به دلیان سلاوچف پیوسکی، جرگه‌سالار و نماینده مجلس که گفته می‌شود با کرملین ارتباط دارد، شروع کرد به انتشار گزارش‌هایی که ترایکوف را به فساد متهم می‌کرد.

وقتی ترایکوف دست از مخالفت برنداشت، دادستان بلغارستان او را به اتهام فساد تحت تعقیب قرار داد. سه دادگاه مجزا، اتهامات را رد کردند، اما یک کمیسیون "ضدفساد" نوبنیاد، دارایی‌های او را مسدود کرد. ترایکوف همچنان اتهامات را رد می‌کند.

مقام بلندپایه بلغار تاکید می‌کند که قوه قضائیه مستقل است، و هر کسی می‌تواند رسانه‌ای را به دادگاه بکشاند، اگر معتقد باشد که آن رسانه او را تحقیر کرده، به او تهمت زده، یا اتهام کذب به او نسبت داده‌است. شنتوف – که اندیشکده‌اش در گردآوری گزارشی مهم در سال ۲۰۱۶ که احیای توسعه‌طلبی روسیه در اروپای شرقی را شرح می‌دهد نقش داشت -- می‌گوید: "حکایت ترایکوف، هشداردهنده است." در این گزارش آمده‌است: "نشانه‌های روشنی از سلطه سیاسی و اقتصادی هست، حاکی از این که بلغارستان در معرض خطر سلطه دولتی روسیه است."

 اقدام‌های روسیه در بلغارستان به‌ویژه در بخش انرژی آمرانه بوده ‌است. شرکت دولتی گازپروم روسیه، تنها تأمین کننده گاز طبیعی بلغارستان است. روس اتم، شرکت دولتی انرژی هسته‌ای روسیه، بر بخش برق هسته‌ای بلغارستان سلطه دارد. کنترل تنها پالایشگاه نفت بلغارستان و نیمی از بازار سوخت این کشور، در دست لوک اویل روسیه است. روسیه با هماهنگی ترکیه، مشغول ساخت خط‌ لوله  بحث‌انگیزی در خاک بلغارستان است که آمریکا به آن اعتراض دارد.  

در سال ۲۰۱۴، وقتی بانک روسی "وی تی بی" خواهان بازپرداخت وام ۹۰۰ میلیون یورویی‌اش شد، بانک عظیم تجارت و بازرگانی بلغارستان ورشکست شد، و در نتیجه مسکو و وابستگانش، شرکت‌های هر چه بیشتری را در بلغارستان به کنترل خود درآوردند.

مقام بلندپایه بلغار، با دلایل اعلام شده برای ورشکستی آن بانک، مخالف است.

طی سال‌ها، بانک "وی تی بی" تسلط خود را بر ویواکام، شرکت ارتباطات اصلی بلغارستان، پیوسته افزایش داده‌است.

منتقدان می‌گویند نتیجه این روند، سرکیسه کردن مشتریان و خزانه دولت بوده‌ است. به گفته مرکز مطالعه دموکراسی، بلغارستان که یکی از فقیرترین کشورهای اروپاست، ۱۰ تا ۲۶ درصد بیشتر از بقیه کشورهای اروپایی بابت گاز طبیعی به روسیه می‌پردازد. این وضع در پنج سال آینده، یک میلیارد یورو برای بلغارستان هزینه خواهد ‌داشت، یعنی کل بودجه آموزش و پرورش کشور. مقام بلندپایه بلغار در پاسخ می‌گوید که کشورش یکی از پایین‌ترین قیمت‌های اروپا را بابت خرید برق می‌پردازد.

به گفته شنتوف "حضور روس‌ها در بخش انرژی بیشتر از همه‌جا محسوس است، آنها دولت و بخش خصوصی ما را مجبور به امضای قراردادهای نابرابر می‌کنند. ولی در بقیه بخش‌ها هم، روس‌ها سرنخ مسئولان را در دست دارند."

تا سال گذشته، بوریسف در کل دوران فعالیت سیاسی‌اش از سفر به مسکو خودداری کرده‌ بود. او که قبلا در صوفیه آتش‌نشان بوده، پیش از آن که به رهبری توده‌گرا بدل شود، به مقام شهردار صوفیه رسید. گفته می‌شود که او بی‌نهایت به کرملین بدبین است.

به گفته یک مقام بلندپایه پیشین، بوریسف به افراد مورد اعتمادش گفته ‌است که "هم آمریکا و هم روسیه می‌خواهند که ترتیب ما را بدهند. اما روس‌ها می‌خواهند که ما دوست‌شان هم داشته ‌باشیم." مقام بلندپایه بلغار این گفته را تکذیب نکرد.

ابزار اعمال قدرت مسکو در بلغارستان، سراسر طیف سیاسی این کشور را در بر می‌گیرد. نزدیک‌ترین متحد سیاسی کرملین، آکاتاست، یک حزب دست راستی افراطی فوق‌ملی‌گرای بیگانه‌هراس، که بر اساس یک تلگرام دیپلماتیکِ نشت کرده آمریکا، با سفارت روسیه در صوفیه همکاری می‌کند.

اما روسیه در نقاط دیگری هم متحد دارد. حزب اقلیت قومی ترک بلغارستان، یعنی نهضت حقوق و آزادی‌ها، عمدتاً به  عنوان عاملی برای نفوذ و زد و بند روسیه شناخته می‌شود.  احمد دوغان، بنیانگذار این حزب، زمانی جاسوس دستگاه سری بلغارستان در دوران شوروی بود. او حالا خودش را پرچمدار اقلیت ترک‌زبان بلغارستان و یک معامله‌گر سیاسی مهم معرفی می‌کند.

دونچوا می‌گوید: "می‌شود گفت که او تاج‌بخش است."

حتا حزب عمده سوسیالیست بلغارستان و احزاب راست متمایل به میانه، ظاهراً یا تابع مقام‌های کرملین‌اند یا با آنها همکاری دارند. حزب "شهروندان بلغار هوادار توسعه اروپا" که بوریسف رهبر آن است و با نام مخفف "گرب" شناخته می‌شود، مراقب است که شرکای طرفدار روسیه‌ خود را در دولت ائتلافی‌اش نرنجاند، هرچند گفته می‌شود که خودش بسیار به روسیه بدبین است.

والری گریگورف، رهبر یک حزب کوچک اپوزیسیون، می‌گوید: "همه احزاب سیاسی می‌گویند که طرفدار اتحادیه اروپا و ناتو هستند، ولی در عمل این طور نیست."

رسانه‌های رادیوتلویزیونی و روزنامه‌های مهم بلغارستان، به‌ندرت چیزی در باره زد و بند یا نفوذ روسیه چیزی منتشر می‌کنند. خود سیاست‌های اتحادیه اروپا ممکن است رسانه‌ها را به پیروی از مسکو – یا دست‌کم پرهیز از انتشار گزارش‌هایی در مورد نفوذ و استثمارگری روسیه – ترغیب کنند.

هر طرح توسعه‌ای که اتحادیه اروپا به اجرا بگذارد، پنج درصد از بودجه‌اش را به تبلیغات اختصاص می‌دهد، و این پول را دولت بلغارستان در اختیار آن دسته از رسانه‌های پرمخاطب می‌گذارد که روابط گرمی با دولت داشته ‌باشند. اگر از دولت یا کرملین زیادی انتقاد کنند، پول وسوسه‌انگیز تبلیغات از چنگ‌شان می‌رود.

رسانه‌های جمعی بلغارستان به طور منظم گزارش‌های دروغی مبنی بر ممنوعیت قریب‌الوقوع صدور مواد خوراکی بلغارستان منتشر می‌کند تا احساسات ضد اتحادیه اروپا را تحریک کند.

شهروندان روس ساکن بلغارستان، مجرای دیگری برای نفوذ بالقوه روسیه‌اند. برخی از صدهاهزار روس که در بلغارستان خانه خریده‌اند، شهروندانی عادی‌اند که احتمالا می‌خواهند از هوای سرد، فساد و گرفتاری‌های فعلی کشورشان بگریزند.  آنها می‌توانند در بلغارستان با ملتی اسلاو، پیرو کلیسای ارتدکس و دارای الفبای روسی که هم عضو اتحادیه اروپاست و هم در کرانه دریای سیاه، خو بگیرند.

اما بر خلاف مهاجران اروپایی پراکنده که در بلغارستان کار یا تحصیل می‌کنند، روس‌ها اغلب در مجتمع‌هایی بیرون مراکز شهری دور هم جمع می‌شوند، به‌ندرت با بلغارها رابطه برقرار می‌کنند، از مغازه‌های خودشان خرید می‌کنند و کودکانشان را به مدارس خاص خودشان می‌فرستند، و به این ظن دامن می‌زنند که گونه‌ای ستون پنجم‌اند.

شنتوف می‌گوید: "اگر دولت روسیه چیزی از آنها بخواهد، فارغ از وابستگی سیاسی، اطاعت می‌کنند. در نهایت، همه چیز به خواسته کرملین بستگی دارد."

 ردپای روس‌ها در میان گروه‌های کوچک شبه نظامی هم که ماموران اطلاعاتی دولت اجیر می‌کنند دیده می‌شود. این‌ها در هیئت باندهای موتورسوار دست راستی طرفدار کرملین، بیشتر در ساحل دریای سیاه متمرکزند.

رادن کانف، وکیل، تحلیلگر سیاسی و سیاستمدار دست راستی سابق که این گروه‌ها را زیر نظر دارد، می‌گوید: "معلوم است که اینها خطرناکند."

به گفته مقام بلندپایه بلغار، تنها یک گروه موتورسوار پرچم روسیه را بلند کرده‌ است. او وجود گروه‌های شبه‌نظامی را از اساس رد می‌کند.

بلغارستان همچنین هدف توطئه‌های رسانه‌ای پیوسته‌ای‌ است که به باور مقام‌های صوفیه، به روسیه مرتبط هستند. مقام بلندپایه بلغار می‌گوید: "ما اکیداً از طرح اتحادیه اروپا برای مبارزه با اطلاعات نادرست پیروی می‌کنیم، و با همکاران‌مان در بخش ارتباطات راهبردی ناتو در مقابله با اخبار کذب و حملات هایبرید رسانه‌ای همکاری می‌کنیم."

بوریسف که مردی تنومند با دو متر قد است، پس از اولین دیدارش با پوتین  در دیداری از گدانسک در سال ۲۰۰۹، آشکارا ترسیده بود.

یک مقام بلندپایه سابق بلغار، به شرط آن که نامش برده‌ نشود، گفت: "وقتی برگشت واقعاً وحشت‌زده بود. تنها راه مطمئن برای نابود کردن سرمایه سیاسی آدم در بلغارستان این است که با روس‌ها مخالفت کند."

مقام بلندپایه بلغار از اظهار نظر در این باره خودداری کرد، و درعوض، به اطلاعیه‌های همگانی خنثایی که پس از این دیدار منتشر شد، اشاره کرد.

اما به رغم این مجاری نفوذ، روسیه همیشه موفق به پیش بردن حرفش نمی‌شود. روسیه در تلاش برای ترغیب مقدونیه شمالی به خروج از ناتو شکست سختی خورد، و کمی پیشتر هم نبرد مهمی را در بلغارستان باخت.

هرچند جنگ سرد ۳۰ سال پیش به پایان رسید، بلغارستان از دوران شوروی تا به حال هرگز نیروهای نظامی‌اش را به‌روز نکرده‌ بود. بنابر‌این، وقتی قرارر شد تا ۷۵۰ میلیون یورو خرج ارتقای نیروی هوایی خود و جایگزینی میگ‌های ۲۹ پا به سن گذاشته‌اش کند، موضوع خیلی حساس بود.

در یک سو، آنهایی بودند که طرفدار خرید جنگنده‌های آمریکایی اف-۱۶ بودند که بلغارستان را به ناتو و آمریکا نزدیک‌تر می‌کرد. در سوی دیگر، افراد نزدیک به کرملین، از جمله رادف بودند که می‌خواستند بلغارستان جنگنده گریپن را از سوئد بخرد، کشوری که عضو ناتو نیست، و به اندازه خرید یک جنگ‌افزار ساخت آمریکا، حساسیت پرسنل نظامی کشور و ارتباطات آن را برنمی‌انگیزد.

شنتوف می‌گوید: "در معامله با آمریکا، ساختار امنیتی متفاوتی لازم است."

نبرد در جریان بود، بخشی از نبردی پیوسته میان غرب و روسیه بر سر نفوذ و سلطه بر نهادهای کلیدی بلغارستان و دیگر کشورهای کوچک حوزه بالکان و اروپای شرقی، از جمله اعضای ناتو و اتحادیه اروپا. جناح‌های درون نهادهای قدرتمند نظامی و امنیتی کشور در روزنامه‌ها مقاله نوشتند، با نمایندگان مجلس لابی کردند، و پشت درهای بسته خواسته‌هایشان را مطرح کردند.

مقام‌هایی از آمریکا و روسیه، با همتایان و مخاطبان بلغارشان دیدار کردند و با نگرانی منتظر تصمیم پارلمان ماندند.

به گفته شنتوف، "رئیس جمهور کشور که طرفدار روسیه است، و حزب آتاکا، خواهان خرید گریپن بودند."

مقام بلندپایه بلغار می‌گوید: "ما جامعه‌ای دموکراتیک هستیم و چنین بحث‌هایی برای ما طبیعی است. ما روند روشنی در مورد خرید جت‌های جنگنده جدید داریم."

برای اولین بار، آمریکا اذعان کرد که وضع حساس است، و با اعزام مقام‌هایی به صوفیه، وارد ماجرا شد. مایک پامپئو، وزیر خارجه آمریکا در ماه دسامبر گفت: "ایالات متحده به همکاری با دولت بلغارستان برای نهایی کردن فروش احتمالی اف-۱۶ به این کشور به شکلی که با نیازهای مالی و عملیاتی کشور سازگار باشد، متعهد است."

ماه بعد، پارلمان با ۱۳۰ رأی مثبت در مقابل ۸۴ رأی منفی، به دولت اجازه داد مذاکرات با آمریکا را برای خرید هشت فروند اف-۱۶ آغاز کند، که شکستی نادر برای کرملین بود، ولی نفوذ واشنگتن و غرب را در صورتی که به بلغارستان توجه کنند، نشان داد. به گفته دونچوا، دادستان سابق، "آمریکایی‌ها قبلا نفوذ بیشتری داشتند. آنها به قدری ساد‌ه‌لوح‌ هستند که که باور دارند چون بلغارستان عضو اتحادیه اروپا و ناتوست، و چون آنها اینجا پایگاه دارند، همه مشکلات حل است. هیچ چیز حل نشده."

میلنا هریستووا در تهیه این گزارش همکاری داشت.