اقبال آثار مولانا جلال‌الدین بلخی، در میان مشتاقان کلام این عارف نامی ‌روز به روز فزونی بیشتری می‌گیرد و اکنون به بازاری پرسود برای کسانی تبدیل شده است که به هر بهانه‌ای از این عارف و آثارش یاد می‌کنند.

در ایران ده‌ها ناشر آثار مولانا را منتشر می‌کنند و مشتاقان نیز آن را همانند زر می‌برند. عمده ناشران کار خاصی روی این آثار انجام نمی‌دهند و فقط همان کتاب تصحیح نیکلسون را با کمی ‌رنگ و لعاب به چاپ می‌سپرند، اما هستند ناشرانی که سعی می‌کنند به مخاطبان خود درکی تازه از آثار مولانا ببخشند. این دسته از ناشران برنامه‌ریزی و هدف‌های خاصی طراحی می‌کنند، به سراغ افراد خبره این کار می‌روند، آثار گذشته و منتشر شده را مرور و تورق می‌کنند، جای خالی اثری را حس می‌کنند و در نهایت طی روندی طولانی و زمان‌بر، اثری را می‌آفرینند که ارزش‌ افزوده‌ای‌ برای آثار مولاناست.

انتشارات نشر نو، از جمله این ناشران است که در اقدامی‌ ابتکاری، نردبان آسمان؛ مثنوی به نثر را در دو جلد و نزدیک به ۲۳۰۰ صفحه انتشار داده است. اثری که در نوع خود سر و گردنی از کارهایی از این دست بالاتر نشسته است.

در زمینه شرح و تفسیر مثنوی کتاب فراوان است، اما در تبدیل نظم مثنوی به نثر، اندک! همان طور که مؤلف  کتاب نیز اشاره کرده‌است، تنها از دو اثر در این زمینه می‌توان نام برد. نخست، کتابی به کوشش موسی نثری کبودر‌آهنگی - که در دهه ۳۰ منتشر شد و دیگر اقبال آن‌چنانی نیافت، و دوم کتاب عبدالباقی گولپینارلی، مثنوی‌پژوه نامیِ ‌ترک، که در سال‌های ابتدایی دهه ۷۰ از سوی دکتر توفیق سبحانی به فارسی برگردانده شد. اما کتاب نردبان آسمان با هر دو این آثار تفاوت دارد و همین تفاوت است که به این اثر، جایگاهی برتر از دو کتاب پیشین بخشیده است.

روش کار محمد شریفی، که پیش از این کتاب قطور فرهنگ ادبیات فارسی را از سوی همین ناشر روانه بازار نشر کرده بود، برگردان هر بیت به نثر نیست و همین ویژگی است که به کار او تشخّص بخشیده است.

بهره‌گیری از تجربه خلاصه‌سازی آثار پیشین

مؤلف  تجربه خلاصه سازی در کتاب پیشین خود را در این اثر نیز به کار گرفته است به این معنا که کوشیده معنی و مفهوم نهفته در هر بیت را دریابد و‌‌ آنگاه آن را به زبانی حتی‌الامکان روشن بیان کند. او در کتاب قبلی نیز – چنان‌که خود نوشته است، بیش از ۱۸۰ هزار صفحه کتاب، اعم از رمان و نمایشنامه و داستان کوتاه را خوانده و سپس به تلخیص آن‌ها براساس فهمی ‌که از داستان و یا نمایشنامه و رمان به دست آورده است، پرداخته و تلخیصی روان و خواندنی ارائه کرده است.

او در این کتاب نیز از همین روش استفاده کرده است. یعنی مثنوی و ابیات آن را به پاره‌های معنایی مجزایی تبدیل کرده و ابیاتی را که متعلق به یک پاره معنایی بودند در یک پاراگراف تلخیص کرده و توضیح داده است.  «این روش بیشتر به ترجمه‌ای آزاد شبیه بود که به مقتضای آن لزومی ‌نداشت مفاهیم تکراری یا جزئیاتی که بعضا لازمه نظم است، ذکر شود و تمرکزم بیشتر روی انتقال جان کلام بود.»

همین نگاه هدف‌دار سبب شد کار به طول انجامد. آقای شریفی نوشته است که پس از مطالعه در این زمینه، کار را از سال ۱۳۸۷ شروع کرد. نگارش اولیه کتاب سال ۱۳۹۲ به انجام رسید و با ورود محمدرضا جعفری، به عنوان ویراستار کتاب، قرار براین شد که علاوه بر آن که تلخیص هر واحد معنایی آورده شود، "تک تک ابیات در آن گنجانده شود، بی‌آن که توالی و انسجام مطلب از دست برود. " (ص. 7)

اما این تمام کاری نیست که مؤلف  انجام داده است، او در پانوشت هر صفحه انواع اطلاعات کاربردی را آورده که به فهم بهتر مخاطب از متن و محتوای اصلی کمک می‌کند.

تمامی ‌تلمیحاتی که در متن به کار رفته، توضیح داده شده است؛ آیات و احادیثی که مولانا در اشعارش به وفور از آن‌ها بهره برده است - با ذکر معنی آیات و ذکر سوره و‌آیه مربوطه و با بهره‌گیری از ترجمه‌های کهن قرآنی که برخی از آن‌ها هم‌عصر مولانا هستند، برای مخاطب توضیح داده شده است.

در واقع مخاطب آشنا با مثنوی و حتی مخاطبی که برای نخستین بار کتاب مثنوی را به دست می‌گیرد، با خواندن این کتاب تقریبا از مراجعه به شروح دیگر بی‌نیاز می‌شود و مؤلف  تمامی‌امکانات معنایی که خواننده نیاز دارد را در صفحات و پانوشت‌ها آورده است تا وجه تعلیمی ‌اثر را افزایش دهد.

علاوه بر این موارد، نثر به کار رفته در خلاصه‌سازی مفاهیم بسیار روان و خوشخوان است و آقای شریفی توانسته ضمن خلاصه‌سازی دقیق تمامی‌ پاره‌‌های مفهومی‌ و نیز داستان‌های مثنوی، نثری خواندنی و بدون پیچیدگی‌ ارائه کند.

نمایه‌سازی محققانه در جلد دوم کتاب

جلد دوم کتاب اما اهمیتی ویژه دارد و به‌خصوص برای آنانی که در پی ‌کارهای پژوهشی و مطالعاتی عمیق‌تر هستند، بسیار کاربردی است. این مجلد هم در قامت کتابی مستقل و هم در کنار کتاب اصلی می‌تواند به کار رود.

در این جلد پیشینه تمامی‌ قصه‌‌های مثنوی با بهره‌گیری از کتاب دکتر فروزانفر - و البته پژوهش‌های مؤلف  آورده شده. علاوه بر آن نمایه‌ای از کار تدارک دیده است که در نوع خود بسیار کاربردی و منحصر به فرد است و به خصوص محققان را در پیدا کردن مفاهیم مختلف در مثنوی یاری خواهد داد.

کتاب از نظر صفحه‌آرایی و تجلید نیز استحکامی ‌ویژه این گونه آثار دارد که عموما پرکاربردند و مخاطب زیاد با آن سر و کار دارد. به همین دلیل شیرازه‌بندی کتاب به گونه‌ای است که می‌توان بارها وبارها آن را به دست گرفت و تورق کرد، بدون آنکه به شیرازه آن آسیبی وارد و از هم گسیخته شود.

علاوه بر‌ آن ناشر سعی کرده است صفحه‌آرایی را نیز با منطق پاره‌های مفهومی‌همسان‌سازی کند و با گذاشتن دو قلاب خطی و عنوان دادن به هر پاره مفهومی، کار خواننده را برای تمییز داستان از مفاهیم، آسان سازد. علاوه بر آن سعی کرده با استفاده از قلم‌های متفاوت، اصل خلاصه داستان را نیز از توضیحات جدا کند.

کتاب بعد از انتشار واکنش مثبت جامعه کتاب‌خوان و به‌خصوص مولوی‌پژوهان بنام‌ را به دنبال داشت. به نحوی که تاکنون دکترعبدالکریم سروش، مصطفی ملکیان، توفیق سبحانی و… از این اثر به عنوان کاری مبتکرانه و کاربردی یاد کرده‌ و دیگران را به خواندن آن توصیه کرده‌اند.

نردبان آسمان، نامی‌ بود که دکتر عبدالحسین زرین کوب به شرح کامل کتابش از مثنوی داده بود؛ اما این کتاب نسبتا قطور به سرقت رفت و هیچ‌گاه پیدا نشد تا این که بخش‌هایی از آن پس از فوت آثای زرین کوب پیدا شد که تحت عنوان نردبان شکسته منتشر شد.

این روزها که با سالمرگ مولانا هم‌زمان شده است، فرصت مغتنمی‌ است که مخاطبان آثار این شاعرو عارف نامی ‌به سراغ کتاب‌هایی از این دست رفته و از آن بهره ببرند.

نردبان آسمان؛گزارش کامل مثنوی به نثر/ ناشر:انتشارات نشرنو، چاپ اول پاییز ۱۳۹۸/ مؤلف : محمد شریفی، ویراستار: محمدرضا جعفری/ دو جلد ۱۷۱۰+۵۹۲) صفحه/ قیمت: ۴۰۰ هزار تومان